Wokół obchodów Bitwy pod Legnicą (1945-2011)
W kwietniu 1241 r. pod Legnicą miała miejsce jedna z najważniejszych bitew średniowiecznej Europy. Chociaż zakończyła się klęską rycerstwa europejskiego, przypieczętowaną śmiercią księcia Henryka II Pobożnego, skośnoocy najeźdźcy ze wschodu zaniechali dalszego podboju Europy. Śmierć młodego księcia była wielkim dramatem nie tylko dla jego najbliższej rodziny, ale i innych książąt piastowskich, dostrzegających w nim realnego pretendenta do korony Królestwa Polskiego, mającego duże szanse na zakończenie trwającego od kilkudziesięciu lat okresu rozbicia dzielnicowego. Zważywszy na koneksje rodzinne tragicznego bohatera, wieść o bitwie pod Legnicą stała się powodem smutku na wielu ówczesnych dworach królewskich i cesarskich.
Wkrótce po tym wydarzeniu zostały podjęte działania, których celem było upamiętnienie bitwy na Dobrym Polu w 1241 r. oraz śmierci księcia Henryka II Pobożnego.
Obchody tej rocznicy posiadają wielowiekową tradycję. Szeroko rozumiana problematyka bitwy pod Legnicą od stuleci jest przedmiotem badań naukowych. Tak się złożyło w ostatnich kilkudziesięciu latach, iż były one prezentowane na konferencjach naukowych wpisujących się w obchody okrągłych rocznic tego wydarzenia na Dolnym Śląsku, które odbywały się w Legnicy. Owocem tych konferencji są publikacje odzwierciedlające aktualny stan badań na ten temat.
Warto w tym miejscu wspomnieć, iż stan badań nad tym zagadnieniem wzbudza również zainteresowanie mieszkańców Ziemi Legnickiej. Zainteresowanie to potęguje fakt istniejącej różnicy zdań pomiędzy historykami na temat przebiegu, znaczenia tej bitwy, a nawet… jej miejsca. Powodem takiego stanu rzeczy jest skromny materiał źródłowy traktujący o tym wydarzeniu. Zawieruchy dziejowe, które przeszły przez Europę w ciągu ostatnich ponad siedmiuset lat mocno uszczupliły zasoby archiwalne, w tym także dotyczące tego wydarzenia. Mając na uwadze dotychczasowy zasób źródłowy oraz perspektywę zastosowania najnowszych urządzeń technicznych w badaniach historycznych, w tym miejscu należy powtórzyć słowa wypowiedziane na ostatniej konferencji przez prof. Tomasza Jasińskiego, że „badania nad przekazami dotyczącymi bitwy legnickiej dopiero czekają na nowoczesną analizę źródłoznawczą”.
Chociaż temat bitwy pod Legnicą od dziesiątków lat jest przedmiotem zainteresowania historyków, nadal wiele wątków jest bardzo słabo rozpoznanych. Nowe spojrzenie na to zagadnienie badawcze, a być może odnalezienie zapomnianych materiałów źródłowych, rzuci nowe światło na wydarzenia, które miały miejsce pod Legnicą przed ponad 770. laty.
Również obchody bitwy pod Legnicą mają swoją historię. Od średniowiecza aż po czasy współczesne dostrzegalne są zarówno jej mitologizowanie jak i aktualizacja, a więc nadawanie jej każdorazowo współczesnych znaczeń lub też podporządkowywanie jej aktualnej ideologii. W sposób szczególny kolejne jubileusze tego wydarzenia były celebrowane na Dolnym Śląsku, przede wszystkim w Legnicy. Po części były one związane z kultem św. Jadwigi, matki księcia Henryka Pobożnego.
Celebrowanie kolejnych okrągłych rocznic bitwy w okresie powojennym było uzależnione od aktualnych uwarunkowań politycznych: przede wszystkim od stosunków polsko-niemieckich oraz relacji pomiędzy państwem a Kościołem katolickim.
Pamięć o bitwie w latach 1945-1989
Skutki II wojny światowej miały wpływ na obchody rocznicowe. W związku ze zmianą granic państwa polskiego po II wojnie światowej nastąpiły zmiany ludnościowe na Dolnym Śląsku. Ludność polska, która zamieszkała w Legnicy i okolicach po 1945 r. w pierwszych kilkunastu latach nie podejmowała działań, których celem byłoby uczczenie omawianego wydarzenia.
Przełomowym był rok 1959. W marcu tego roku Tadeusz Gumiński, założyciel i prezesa TPN w Legnicy, opublikował w „Wiadomościach Legnickich” artykuł poświęcony problematyce bitwy pod Legnicą w 1241 r. Natomiast 9 kwietnia t.r. prof. Stanisław Kolbuszowski wygłosił w Legnicy wykład prezentujący motywy bitwy legnickiej w twórczości Stanisława Wyspiańskiego.
Rok później TPN zorganizowało obchody omawianego wydarzenia już na większą skalę.
Z okazji 15-lecia I LO w Legnicy (1960 r.), z inicjatywy T. Gumińskiego i dyrektora Franciszka Pałki, podjęto decyzję o nadaniu tej szkole imienia Henryka Pobożnego oraz sztandaru mającego przedstawiać herb czternastowiecznego Księstwa Legnickiego i imię patrona. Jednak z powodów ideologicznych, Henryk Pobożny ze względu na przydomek nie nadawał się na patrona szkoły. I tak w kwietniu 1960 r. w czasie oficjalnych uroczystości nie nadano szkole imienia. Nadano co prawda sztandar, na którym widniało imię „Henryk”, ale z przysłoniętym przydomkiem „Pobożny”. Osiem lat później patronem tego liceum został Tadeusz Kościuszko.
W latach okrągłych rocznic bitwy pod Legnicą – 1961 i 1971 – przede wszystkim Legnickie Towarzystwo Przyjaciół Nauk oraz I LO podejmowało działania, których celem było upamiętnienie znamiennej bitwy. Zazwyczaj akademia z referatami okolicznościowymi pracowników naukowych Uniwersytetu Wrocławskiego oraz występy chóru Carmen ze stosownym repertuarem tworzyły program uroczystości. W 1961 r., z okazji 720 rocznicy bitwy pod Legnicą chór I LO po raz pierwszy na forum zaśpiewał hymn „Gaude Mater Polonia”.
Dnia 4 czerwca 1961 r. w Legnickim Polu w dawnym kościele Świętej Trójcy i Najświętszej Maryi Panny rozpoczęło działalność Muzeum Bitwy Legnickiej, którego zasadniczym zadaniem było kontynuowanie tradycji bitwy legnickiej.
Natomiast w 1962 r. problematyce tego wydarzenia poświęcono obszerny artykuł w wydanym pierwszym tomie „Szkiców Legnickich”. Warto wspomnieć, iż w tym czasopiśmie naukowym zwłaszcza okrągłe jubileusze rocznicy bitwy pod Legnicą były upamiętniane w sposób szczególny.
Wydarzenia sierpniowe z 1980 r. zmieniły zapatrywanie władz na zagadnienie lokalnej tożsamości i świadomości historycznej. Od 1983 r. nastąpiła formalna dekretacja obchodów rocznicy bitwy pod Legnicą, która została wpisana do kalendarza świąt lokalnych. Wówczas powołano nawet specjalny Zespół ds. Obchodów Rocznicy Bitwy z Tatarami w 1241 r. pod przewodnictwem wiceprezydenta Legnicy. Członkowie tego gremium wygenerowali szereg pomysłów na godne uczczenie tego wydarzenia. Jednym z nich był postulat wzniesienia pomnika, który miał być odsłonięty z okazji 750 rocznicy przypadającej w 1991 r. Ta idea znalazła nawet swoje odzwierciedlenie w uchwale plenum KW PZPR z listopada 1985 r. Zapowiedzią nowego podejścia do omawianego problemu stało się nadanie imienia Henryka Pobożnego Zespołowi Szkół Hutniczych w 1984 r.
Kolejne przedsięwzięcia mające upamiętniać bitwę na Dobrym Polu były podejmowane już z nieco większym rozmachem. W 1986 r. Okręgowe Muzeum Miedzi w Legnicy przygotowało piękną wystawę o znamiennym tytule „Gorze szą nam stalo”.
Uroczystości jubileuszowe w latach 1991 – 2011
Od 1991 r. w Legnicy odbywały się konferencje naukowe poświęcone problematyce bitwy. Pierwszą z nich zorganizował Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocławskiego w 1991 r. W związku z powołaniem do życia w Legnicy pod koniec XX w. Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej, której pierwszym rektorem został historyk profesor Stanisław Dąbrowski, druga konferencja została zorganizowana w murach Uczelni, a jej współorganizatorem było Wyższe Seminarium Duchowne w Legnicy oraz Towarzystwo Przyjaciół Nauk w tym mieście.
Również z okazji celebracji wydarzeń, które rozegrały się pod Legnicą 770 lat wcześniej, w legnickiej Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej im. Witelona miała miejsce kolejna konferencja naukowa poświęcona temu wydarzeniu.
Przełom 1989 r. w zasadniczy sposób nie wpłynął na przygotowania do obchodów 750. rocznicy bitwy pod Legnicą. Warto jednak wspomnieć, iż wpisano je w kalendarz uroczystości związanych z 1000-leciem przyłączenia Śląska do Polski. Ponieważ w 1991 r. przypadała 750 rocznica tej bitwy, w zamyśle organizatorów jej obchodów, miały one być szczególne. Dlatego i konferencja miała wymiar międzynarodowy, i do udziału zaproszono historyków niemieckich i mongolskich. Także i w Muzeum Bitwy Legnickiej w Legnickim Polu otwarto nową ekspozycję, autorstwa Grażyny Humeńczuk.
Na te obchody licznie przybyli goście z kraju i zagranicy, w tym kilkunastoosobowa delegacja z Mongolii oraz reprezentacja dawnych legniczan i śląskich rodów szlacheckich, członków „Vettern von Wahlstatt”. Po otwarciu wystawy, w barokowym kościele św. Jadwigi odbył się okolicznościowy koncert. Prawykonanie „Legnickiego oratorium” zaprezentowała orkiestra symfoniczna i chór Państwowej Filharmonii Śląskiej w Katowicach pod dyrekcją Jerzego Swobody. W oficjalnych wystąpieniach podkreślano wyjątkowy walor tych obchodów, a mianowicie odwoływanie się Polaków i Niemców do wspólnej tradycji.
Wyjątkowe miały być również uroczystości kościelne. Za pośrednictwem prymasa Polski Józefa Glempa w kwietniu 1990 r. zostało wystosowane zaproszenie do Ojca Świętego Jana Pawła II z prośbą o przybycie do Legnicy w trakcie jednej z dwóch pielgrzymek planowanych do Polski na rok 1991. Z dostępnych dokumentów wynika, iż z inicjatywą zaproszenia Jana Pawła II do Legnicy w 1989 r. wystąpiło Duszpasterstwo Ludzi Pracy. Wkrótce koncepcja ta zyskała wsparcie władz państwowych i samorządowych.
Zarówno bitwa jak postać jej smutnego bohatera Henryka Pobożnego zostały przypomniane i nagłośnione w sposób szczególny w trakcie pielgrzymki Jana Pawła II do Legnicy, która odbyła się 2 czerwca 1997 r. Ojciec Święty niemal w pierwszych słowach homilii nawiązał do tych tragicznych wydarzeń i przypomniał, że bitwa ta jest uznawana przez wielu historyków za jedną z najważniejszych w dziejach Europy. Nawet elementy dekoracji ołtarza polowego, przy którym była sprawowana Msza św. nawiązywały do tego wydarzenia.
Kościelne obchody tej rocznicy w latach okrągłych jubileuszów posiadały także charakter szczególny. Okolicznościowe nabożeństwa z udziałem licznie zgromadzonych hierarchów, w tym także zagranicznych, odbywały się w kościele św. apostołów Piotra i Pawła oraz barokowym kościele pw. Podwyższenia Krzyża Św. i św. Jadwigi Śląskiej w Legnickim Polu.
Z perspektywy czasu można powiedzieć, iż każdy z okrągłych jubileuszy bitwy na Dobrym Polu był szczególny i niemal zawsze pobudzał do refleksji. Ponieważ uroczystości jubileuszowe z 2001 r. odbywały się w trakcie przygotowań do wstąpienia do Unii Europejskiej, pierwszy biskup legnicki ks. Tadeusz Rybak w wystąpieniu na okolicznościowej konferencji w PWSZ wskazywał na potrzebę szukania w przeszłości wskazówek dla przyszłości. Apelował również o refleksję nad tym, jakim wartościom bliskich księciu Henrykowi Pobożnemu i św. Jadwidze winni być wierni Polacy wchodzący wkrótce do zjednoczonej Europy.
Dnia 2 czerwca 2001 r. na Placu Orląt Lwowskich został odsłonięty pamiątkowy obelisk zakończony krzyżem. Pomnik ten powstał na skutek wielkiej determinacji Społecznego Komitetu Budowy, któremu przewodniczył ks. inf. Władysław Bochnak. Aktu poświęcenia dokonał nuncjusz apostolski w towarzystwie kard. Henryka Gulbinowicza, kard. Julio Sandovala i bp. Tadeusza Rybaka, natomiast jego odsłonięcia – prezydent Ryszard Kaczorowski, marszałek Jan Waszkiewicz oraz bp Tadeusz Rybak.
Obchody rocznicowe z 2011 r. były przygotowane co prawda z mniejszym rozmachem w porównaniu do wspomnianych, ale zarówno motyw bitwy jak i postać jej smutnego bohatera oraz jego matki zostały przypomniane.
Ważnym akcentem kościelnym nawiązującym do wydarzeń spod Legnicy z 1241 r. był dekret ordynariusza legnickiego S. Cichego z maja 2011 r. powołujący „Zespół Historyczny do zbadania i rozpoznania męczeńskiej śmierci Henryka Pobożnego oraz heroiczności cnót jego czcigodnej małżonki, księżnej Anny, jak również otaczającego ich kultu”. Zadaniem tego gremium jest zbadanie możliwości rozpoczęcia procesu beatyfikacyjnego księcia Henryka Pobożnego i jego małżonki księżnej Anny. Warto w tym miejscu dodać, iż z wnioskiem o wszczęcie przygotowań zmierzających do rozpoczęcia procesu beatyfikacyjnego pary książęcej wystąpiło Duszpasterstwo Ludzi Pracy ’90 w Legnicy.
*******
Uroczystości upamiętniające okrągłe rocznice walk pod Legnicą w 1241 r. na trwałe wpisały się w powojenną historię miasta i regionu. Organizowane od 1959 r., początkowo nie wzbudzały entuzjazmu władz partyjno-państwowych ze względu na postać tragicznego bohatera bitwy, jego koneksje rodzinne oraz współdziałanie książąt piastowskich i niemieckich. Zaangażowanie pasjonatów zdających sobie sprawę z rangi tego wydarzenia stopniowo „oswajało” Legniczan z tematem bitwy na Dobrym Polu, a także w kolejnych dziesięcioleciach przełamywało niechęć wobec celebracji tej rocznicy ze strony miejscowych aktywistów partyjnych. Wielką rolę w tym zakresie odegrał Tadeusz Gumiński. Obchody rocznicowe stały się ważnym czynnikiem integrującym środowisko lokalne. Ich charakter w zasadniczy sposób był uzależniony od aktualnej sytuacji społeczno-politycznej w Polsce. Po 1989 r. przy organizowaniu tych uroczystości widoczne jest współdziałanie władz państwowych, samorządowych, kościelnych oraz środowiska naukowego. W gronie referentów na konferencjach naukowych i współkoncelebransów uroczystości kościelnych znajdują się także goście zagraniczni z Niemiec, Czech, Ukrainy, a nawet Mongolii. Warto również dodać, iż w początkach XXI w. rozmach organizowanych imprez jubileuszowych jest również uzależniony od kondycji finansowej instytucji, które je organizują.
■ Kazimiera Jaworska – wykład wygłoszony 15.11.2013 r. w Bibliotece im. Jana Pawła II WSDDL podczas sesji naukowej „Śladami Henryka Pobożnego i księżnej Anny” (został opracowany na podstawie artykułu K. Jaworskiej, Legnickie obchody bitwy na Dobrym Polu w latach 1945-2011, w: Bitwa z Mongołami na Dobrym Polu 1241 - miejsce, tło, środowisko, relacje, red. K. Jaworska, Legnica 2011, s.209-219)
