50-lecie ogłoszenia Konstytucji o Liturgii Świętej
50-lecie ogłoszenia Konstytucji o Liturgii Świętej – przygotowanie, myśli przewodnie,
dokumenty wykonawcze.
Przeżywamy Rok Wiary, a Liturgia jest celebracją wiary, zgodnie z zasadą: Lex orandi – lex credendi. W tym roku 4 grudnia przypada 50. rocznica uchwalenia przez Sobór Watykański II Konstytucji o liturgii świętej Sacrosanctum concilium (=KL). Wiele sympozjów było poświęconych temu wydarzeniu i wiele jeszcze będzie.
Dla przykładu warto podać, iż z tej okazji odbyło się w Kaliszu 20 kwietnia 2013 r. sympozjum naukowe pod hasłem „Liturgia źródłem i szczytem życia Kościoła”.
W dniu 30 kwietnia 2013 r. odbyło się we Wrocławiu sympozjum naukowe „Blaski i cienie odnowy liturgii”. Zorganizował je miejscowy Papieski Wydział Teologiczny. Wygłoszonych zostało osiem referatów.
W dniach 30 maja do 1 czerwca 2013 r. w klasztorze Bose odbyło się 11. Międzynarodowe spotkanie liturgiczne na temat „Sobór Watykański II. Liturgia, architektura, sztuka”.
8 czerwca 2013 r. w godzinach południowych w Maternushaus w Kolonii (niedaleko rezydencji arcybiskupa tego miasta) miało miejsce uczczenie przez Episkopat Niemiec tej rocznicy. Spotkanie nosiło tytuł: „Sacrosanctum Concilium – Liturgia w katolickiej szerokości. 50 lat Konstytucji o liturgii Soboru Watykańskiego II”.
Od 25 do 28 czerwca 2013 r. odbyła się w Rzymie na Uniwersytecie św. Krzyża Międzynarodowa Konferencja Sacra Liturgia 2013. Inicjatorem tej Konferencji był bp Dominique Rey z Fréjus-Toulon we Francji.
W dniach od 14 do 19 lipca 2013 r. w klasztorze kamedułów w Camaldoli we Włoszech odbył się XLVIII Tydzień liturgiczny, którego tematem było: „Dla pogłębienia chrześcijańs¬kiego życia wiernych (KL 1). Zrozumieć liturgię według Soboru Watykańskiego II”.
Kolejne sympozja i Kongresy są przewidziane.
Niniejsze przedłożenie podzielone zostanie na cztery części. Oto ich tematyka:
I. Przygotowanie i uchwalenie dokumentu
II. Myśli przewodnie KL
III. Dokumenty wykonawcze do KL (dokumenty Papieży, Kongregacji, księgi liturgiczne)
IV. Zadania do wykonania
I. Przygotowanie i uchwalenie dokumentu
Po zwołaniu przez bł. Jana XXIII Soboru Watykańskiego II została powołania Komisja Główna i ta rozesłała do wszystkich biskupów, wyższych przełożonych zakonnych i wydziałów teologicznych stosowne pytania. Najwięcej było spraw związanych z liturgią i dlatego obrady soboru zaczęły się od dyskusji nad schematem KL.
KL była owocem nie tylko czterech przeredagowanych schematów Konstytucji liturgicznej, ale także wynikiem 325 ustnych wystąpień w auli soborowej, 360 oświadczeń dostarczonych odpowiedniej Komisji na piśmie, setek propozycji poprawek (emendationes), zastrzeżeń (modi) czy innych form interwencji.
Dyskusja nad schematem KL zajęła w sumie 15 posiedzeń soborowych, zwanych Kongregacjami Generalnymi.
Do najbardziej trudnych, kontrowersyjnych i najdłużej dyskutowanych problemów przyszłej KL należały:
• wprowadzenie języka narodowego do liturgii;
• przyjmowanie Komunii św. pod dwiema postaciami;
• uprawnienia osób świeckich przy niektórych celebracjach (np. sakramentów czy sakramentaliów);
• zakres uprawnień leżących w gestii biskupa – ordynariusza;
• problem koncelebry;
• sprawy związane z adaptacjami liturgicznymi.
II. Myśli przewodnie Konstytucji o Liturgii Świętej
1. Historia zbawienia
We współczesnej teologii podkreśla się ważność dziejów zbawienia, realizację Bożego planu zbawczego. Myśl ta dochodzi do głosu także w odnowionej liturgii. Liturgia w myśl art. 5 i 6 KL jest kontynuacją dziejów zbawienia. We wprowadzeniach teologiczno-pastoralnych do niektórych ksiąg prawda ta została wyraźnie zaznaczona. Np. w obrzędach pokuty znajdujemy rozdział zatytułowany: „Misterium pojednania w dziejach zbawienia”. Odpowiedni dobór czytań w sprawowanej liturgii także ujmuje akt liturgiczny na tle dziejów zbawienia.
2. Rola słowa Bożego
Dzieje zbawienia opisane są na kartach Pisma świętego. Odnowiona liturgia zgodnie z art. 35 i 51 KL obficie zastawiła wiernym stół słowa Bożego, dowartościowała to słowo w celebracjach liturgicznych. Wszystkie czynności liturgiczne połączone są z dłuższą lub krótszą liturgią słowa. Nawet w Obrzędach pokuty przewiduje tekst łaciński czytanie Pisma św. w obrzędzie pojednania jednego penitenta. U nas ze względu na wielką ilość penitentów z tego zrezygnowano. Obficie zastawiony stół słowa Bożego pozwala uczestnikom liturgii zgłębiać tajemnicę Chrystusa, bo o Nim mówi całe Pismo święte. Dlatego św. Hieronim powiedział: „Nieznajomość Pisma świętego jest nieznajomością Chrystusa”.
3. Obecność Chrystusa i Jego misterium paschalnego
Chrystus jest w centrum liturgii Kościoła. Jego różnorodną obecność w liturgii podkreślają dokumenty odnowy. Obecny jest On w słowie, w znakach sakramentalnych, w zgromadzeniu liturgicznym, w osobie sprawującego liturgię kapłana i w sposób najwyższy pod postaciami eucharystycznymi. Odnowiona liturgia akcentuje szczególnie obecność misterium paschalnego czyli tajemnicy Jego męki, śmierci i zmartwychwstania. Jest to szczególnie wyraźne w obrzędach chrztu i Eucharystii.
4. Tajemnica Kościoła - zgromadzenie liturgiczne
Refleksja nad tajemnicą Kościoła była głównym przedmiotem zainteresowań ostatniego Soboru. Ta refleksja znalazła także swój wyraz w odnowionej liturgii. Można zatem mówić o eklezjologii Konstytucji o liturgii. Liturgia jest urzeczywistnieniem się Kościoła. Nikogo więc nie dziwi, że w odnowionej liturgii prawda o zgromadzeniu liturgicznym stanowi jedno z kluczowych zagadnień. Ta prawda była m.in. podstawą do ogłoszenia instrukcji Actio pastora lis i Dyrektorium o Mszach św. z udziałem dzieci. Prawda ta znajduje odzwierciedlenie w redakcji wprowadzeń teologicznych i pastoralnych do ksiąg liturgicznych, gdzie zwykle omawia się obowiązki całej wspólnoty, a potem poszczególne funkcje liturgiczne. Podział ról w zgromadzeniu manifestuje jedność i różnorodność Kościoła.
5. Czynny udział całego zgromadzenia
Całe zgromadzenie liturgiczne jest podmiotem liturgii. Wszyscy uczestnicy na mocy powszechnego kapłaństwa sprawują liturgię. Nie powinno być w zgromadzeniu niemych, milczących widzów. Określenie actuosa participatio powtarza się w dokumentach odnowy, jak „zmiłuj się nad nami” w litanii. Mówiąc o czynnym zaangażowaniu w czynności liturgiczne dokumenty te podają jego cechy, a mianowicie ma to być udział świadomy, pełny, pobożny i owocny. Celem umożliwienia takiego udziału wprowadzono do liturgii języki zrozumiałe dla jej uczestników oraz odnowiono znaki. By w niej wyrażały i w sposób im właściwy dokonywały uświęcenia i przyczyniały się do oddawania Bogu czci.
6. Twórczość celebransa
W odróżnieniu od liturgii okresu rubrycystyki, gdzie wszystkie gesty i teksty były dokładnie określone, odnowiona liturgia daje celebransowi dość szeroką możliwość doboru tekstów liturgicznych, sformułowania w podobnych słowach podanych tekstów oraz zwrócenia się do zgromadzenia liturgicznego swoimi słowami. W twórczości tej celebrans powinien mieć na uwadze dobro duchowe całego zgromadzenia, a nie osobiste zamiłowania. Twórczość ta, o ile jest dobrze przygotowana, przyczynia się do ożywienia liturgii.
7. Możliwość dostosowania liturgii do zwyczajów poszczególnych krajów
Wprowadzenia teologiczne i pastoralne nowych ksiąg liturgicznych wyraźnie mówią o możliwości adaptacji wydania typicznego do zwyczajów danego kraju. Adaptacji tych mogą dokonywać Konferencje Episkopatów. Księgi wydawane w poszczególnych krajach nie są samym tłumaczeniem ksiąg typicznych. W polskich wdaniach ksiąg mamy podtytuły: „Dostosowane do zwyczajów diecezji polskich”.
8. Akomodacja w krajach misyjnych
To czego nie mogli przeprowadzić o. Mateusz Picci TJ i o. Robert de Nobili TJ w XVII w. stało się możliwe w wieku XX. Konstytucja o liturgii dała zielone światło dla adaptacji obrzędów i tekstów liturgicznych w krajach misyjnych. Adaptację tę w szeregu krajach przeprowadzono. Obecnie adaptacja prowadzi do powstania nowych obrzędów. Np. tzw. Msza św. zairska posiada cały szereg elementów innych w liturgii rzymskiej.
W opublikowanych w okresie posoborowym instrukcjach i księgach liturgicznych zauważyć można te same idee przewodnie.
III. Dokumenty wykonawcze do Konstytucji o Liturgii Świętej (dokumenty Papieży, Kongregacji, księgi liturgiczne)
KL dała wskazania, ukazała kierunek, natomiast dokumenty wykonawcze określały szereg szczegółów.
1. Okres pierwszy (25 I 1964 - 8 V 1969) zwany wiosną odnowy cechuje go intensywna działalność powołanej przez papieża Pawła VI Rady do wykonania Konstytucji o liturgii tzw. „Consilium”, na czele której stał kard. Lercaro, a sekretarzem został ks. Annibale Bugnini. Rada ta ustanowiona przez motu proprio Sacram Liturgiam z dnia 25 I 1964 r., współpracowała ściśle z Kongregacją Świętych Obrzędów. „Consilium" było międzynarodowym gremium ekspertów podzielonym na „Coetus a studiis”. W latach 1964-1970 gremium to spotykało się na 13 zebraniach plenarnych w czasie których przedstawiano stan przygotowań poszczególnych ksiąg liturgicznych. Rada ta a potem Kongregacja wydaje od 1965 r. czasopismo „Notitiae”, gdzie drukuje się wypowiedzi Ojca św. o liturgii, dokumenty odnowy i artykuły o liturgii, a także relacje o dziele odnowy.
Owocem prac „Consilium” było 5 instrukcji: pierwsza instrukcja wprowadzająca postanowienia Konstytucji o liturgii Inter oecumenici z dnia 26 IX 1964 r., druga instrukcja wykonawcza do Konstytucji o liturgii Tres abhinc annos z 4 V 1967 r., instrukcja o muzyce w liturgii Musicam sacram z 5 III 1967 r., instrukcja o kulcie tajemnicy eucharystycznej Eucharisticum misterium z 25 V 1967 r. i instrukcja o tłumaczeniu tekstów liturgicznych z dnia 25 I 1969 r. Ponadto przewodniczący „Consilium” wystosował kilka listów do przewodniczących Konferencji Episkopatów w sprawie ducha odnowy liturgii.
„Consilium” wspólnie z Kongregacją Świętych Obrzędów ogłosiło dnia 27 I 1965 r. zmiany w dotychczasowym Mszale Rzymskim zgodnie z postanowieniami instrukcji Inter oecumenici, zaś 7 III 1965 r. obrzęd koncelebracji i Komunii św. pod dwiema postaciami. Podobnie ogłoszono wydanie Kyriale Simple (14 XII 1964) i Graduale simplex (3 IX 1967) oraz nowych modlitw eucharystycznych i prefacji (23 V 1968) i nowego Ordo Missae (6 IV 1969) .
Zasadniczo chodziło w tym okresie o dokonanie zmian w istniejących księgach liturgicznych i wprowadzenie ducha odnowy. Warto zaznaczyć, iż dokumenty odnowy skupiają się na dwóch sprawach: na Eucharystii i na muzyce sakralnej.
Jednocześnie zaczęto już wydawać nowe księgi liturgiczne: część pontyfikału obejmującą święcenia diakonatu, prezbiteratu i biskupstwa (18 VI 1968) i część rytuału obejmującą obrzędy małżeństwa (19 III 1969). Ogłoszono także ważne dla opracowania Mszału i brewiarza normy dotyczące kalendarza liturgicznego (21 III 1969).
2. Okres drugi (8 V 1969 – 11 VII 1975) to czas najbardziej prężnego rozwoju dzieła odnowy liturgicznej. W czasie tym działała powołana 8 V 1969 r. przez Pawła VI Kongregacja do Spraw Kultu Bożego, której sekretarzem został dotychczasowy sekretarz „Consilium”, inspirator prowadzonych prac. Wydała ona trzy ważne instrukcje: instrukcję Actio pastora lis o Mszy św. w małych grupach (15 V 1969), trzecią instrukcję do Konstytucji o liturgii Liturgicae instaurationes (5 IX 1970) i Dyrektorium o Mszach św. z udziałem dzieci (1 XI 1973). Kongregacja wystosowała także list do przewodniczących Konferencji Episkopatów o modlitwach eucharystycznych (27 IV 1973).
Ogłosiła ona wydania typiczne głównych ksiąg liturgicznych. Nowy Mszał Rzymski został opublikowany dekretem z 26 III 1970 r., a nowy lekcjonarz mszalny 30 IX 1970 r. Tego samego roku ogłosił Paweł VI konstytucję apostolską Laudis canticum (1 IX 1971) zapowiadającą opublikowanie księgi Liturgii Godzin. Cztery tomy tej księgi liturgicznej ukazały się drukiem w latach siedemdziesiątych XX w. W odstępach czasowych Kongregacja publikowała część pontyfikału: Obrzędy konsekracji dziewic (31 V 1970), Obrzędy benedykcji opata i ksieni (9 XI 1970), Obrzędy poświęcenia olejów i Krzyżma św. (3 XII 1970), Obrzędy bierzmowania (22 VIII 1971) i Obrzędy udzielania posług (3 XII 1972).
Podobnie ukazywały się kolejne części nowego rytuału: Obrzędy chrztu dzieci (15 V 1969), Obrzędy pogrzebu (15 VIII 1969), Obrzędy profesji zakonnej (2 II 1970), Obrzędy inicjacji chrześcijańskiej dorosłych (6 I 1971), Obrzędy Komunii św. i kultu eucharystycznego poza Mszą św. (21 VI 1973), Obrzędy sakramentów chorych (7 XII 1972), i Obrzędy pokuty (2 XII 1973).
Trzeba tu także zaznaczyć, że ukazały się drugie poprawione wydania typiczne Obrzędów chrztu dzieci (29 VIII 1973) i Mszału Rzymskiego (2 7 III 1975).
3. Trzeci okres (11 VII 1975 – 5 IV 1984) to czas kiedy w związku z decyzją papieża Pawła VI z 11 VII 1975 r. Kongregacja do Spraw Kultu Bożego została połączona z Kongregacją do Spraw Sakramentów. W sekcji do spraw Kultu Bożego zabrakło ks. arcybiskupa A. Bugniniego, który został pronuncjuszem w Iranie. Ukazała się w tym okresie instrukcja o kulcie eucharystycznym Ineastimabile donum (3 IV 1980), przygotowane już wcześniej Obrzędy poświęcenia kościoła i ołtarza (29 V 1977), II wydanie typiczne lekcjonarza mszalnego z obszerniejszym wprowadzeniem teologicznym i pastoralnym (21 I 1981), nowy Obrzęd koronacji obrazów (25 III 1981) oraz zmiany w księgach liturgicznych po ogłoszeniu nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego (12 IX 1983).
4. W okresie od 1984 do 1989; papież Jan Paweł II decyzją z 5 IV 1984 r. rozdzielił połączone przez Pawła VI Kongregacje wyodrębniając znowu Kongregację Spraw Kultu Bożego i Kongregację do Spraw Sakramentów, które łączy ten sam prefekt stojący na czele obu Kongregacji.
Wyodrębniona znowu Kongregacja do Spraw Kultu Bożego ogłosiła część rytuału z błogosławieństwami (31 V 1984) i Caeremoniale Episcoporum (14 IX 1984). Ponowne rozdzielenie Kongregacji będzie stanowiło dla historyka liturgii nową cezurę czasową i początek kolejnego okresu prowadzenia dzieła odnowy liturgii. Ponadto ukazały się: Drugie wydanie Liturgii Godzin (1985-1988) z uwzględnieniem Neowulgaty, Dodatek do Mszału Collectio Missarum de BMV (1986), Wskazania na Rok Maryjny (1987-1988). Ważnym dokumentem o tematyce liturgicznej był List Ojca św. Jana Pawła II z okazji 25-lecia KL (1988).
5. Trzeba teraz wyróżnić jeszcze jeden okres: 1989 – do dziś. Ostatnia dekada XX w. i pierwsza XXI w. przyniosły między innymi takie oto wydarzenia:
- 1 III 1989 r. reorganizacja Kurii Rzymskiej; wówczas na nowo połączono obie Kongregacje w jedną: Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów;
- 1990 r. II. wydanie De ordinatione (dekret z 1989 roku);
- 1990 r. II. wydanie De Matrimonio;
- 1990 r. zmiany w nr 5 norm dotyczących kalendarza liturgicz¬nego;
- 1991 r. tzw. V Modlitwa Eucharystyczna zatwierdzona dla całego Kościoła;
- 25 I 1994 r. IV Instrukcja do KL dotycząca inkulturacji;
- 15 III 1994 r. wyjaśnienie w sprawie ministrantek;
- IX 1994 r. zatwierdzenie Mszy wotywnej o Miłosierdziu Bożym, dla całego Kościoła i ogłoszenie II Niedzieli Wielkanocnej Niedzielą Miłosierdzia Bożego;
- 2002 r. wydanie Missale Romanum, editio typica terzia;
- 2001 r. i 2004 r. nowe wydanie Martyrologium Romanum.
Na koniec wyliczonych ksiąg trzeba zaznaczyć, że wciąż brakuje V tomu Liturgii Godzin.
W podsumowaniu trzeciego punktu warto wskazać, iż dokonując dzieła odnowy liturgii rzymskiej uwzględniono także moment ekumeniczny. Cały szereg wprowadzonych zmian względnie ich zaniechanie podyktowane było względami ekumenicznymi. Wyakcentowanie prawdy o zgromadzeniu, podkreślenie roli słowa Bożego, podkreślenie roli Ducha Świętego, wprowadzenie formuły sakramentu bierzmowania znanej w obrządku bizantyjskim od IV wieku, czy wprowadzenie aklamacji po przeistoczeniu i po Ojcze nasz, jak również zachowanie nicejsko-konstantynopolitańskiego wyznania wiary we Mszy św., czy zachowanie wspomnienia Ofiarowania N.M.P. (21 XI), to niektóre z ekumenicznych aspektów posoborowej odnowy liturgicznej.
IV. Zadania do wykonania
W ostatniej części trzeba wskazać na zasadnicze zadanie w dziele odnowy liturgicznej Kościoła. Zadanie to mają do wypełnienia wszyscy wierni, duchowni i świeccy. Zawarta ona została w Liście apostolskim Vicesimus quintus annus Jana Pawła II z okazji 25. Rocznicy ogłoszenia Konstytucji Soborowej Sacrosanctum Concilium z 4 XII 1988 roku. Papież naucza w nim, iż „najpilniejszym zadaniem jest formacja biblijna i liturgiczna ludu Bożego, pasterzy i wiernych” (nr 15).
Niech ta zachęta będzie drogowskazem i dla nas.
■ Ks. bp dr Stefan Cichy – z uwagi na chorobę Biskupa, przygotowany przez niego wykład, przedstawił w jego imieniu ks. dr Mariusz Majewski, sekretarz biskupa (Jubileusz 25-lecia DLP ’90, 26.09.2013 r.).
