Starożytne Kościoły Bliskiego i Środkowego Wschodu

   Wybierając się na Bliski lub Środkowy Wschód, spotykamy się z różnymi tradycjami chrześcijańskimi pielęgnowanymi przez Kościoły, których geneza sięga niejednokrotnie starożytności. Warto poznać ich drogę wiary, ponieważ „Kościoły Wschodu są godne chwały i czci [...]. Według planu Bożego pierwsze działania dla odkupienia ludzkości rozpoczęły się w tej części świata”¹. Jak zauważył Jan Paweł II: „Na Wschodzie każdego dnia wstaje na nowo słońce nadziei, światło, które przywraca istnienie rodzajowi ludzkiemu. Ze Wschodu, zgodnie z piękną metaforą powróci nasz Zbawiciel. Chrześcijanie Wschodu są dla nas znakiem Pana, który powraca”². Niestety, Bliski Wschód targany jest dzisiaj różnorodnymi konfliktami, u podłoża których znajdują się często sprzeczne interesy polityczne i ekonomiczne. Niejednokrotnie inspirowane i podsycane z zewnątrz konflikty wykorzystują ubóstwo i różnorodność religijną społeczeństw Bliskiego Wschodu. Najczęściej ofiarami prowadzonych działań wojennych stają się chrześcijanie, którzy są mniejszością na Bliskim Wschodzie. W tym kontekście politycznym Benedykt XVI woła: „Jakże smutny jest widok tej błogosławionej ziemi cierpiącej, której dzieci zawzięcie ranią się nawzajem i umierają! Chrześcijanie wiedzą, że tylko Jezus, który przeszedł przez mękę i śmierć do zmartwychwstania, może przynieść zbawienie i pokój wszystkim mieszkańcom tego regionu świata (por. Dz 2,23–24; 32–33)”³. Wśród ekstremalnych grup politycznych pojawiają się hasła nawołujące do wyrzucenia chrześcijan z Bliskiego Wschodu. Papież Benedykt XVI przypomina zatem, że: „Bliski Wschód bez chrześcijan lub z nielicznymi chrześcijanami nie jest już Bliskim Wschodem, ponieważ wraz z innymi ludźmi wierzącymi tworzą oni tak szczególną tożsamość regionu. Jedni odpowiadają za drugich przed Bogiem. Dlatego ważne jest, aby przywódcy polityczni i religijni rozumieli tę rzeczywistość i unikali polityki lub strategii, która uprzywilejowuje jedną tylko wspólnotę, co prowadziłoby ku jednobarwnemu Bliskiemu Wschodowi, który w niczym nie odzwierciedlałby swej bogatej rzeczywistości ludzkiej i historycznej”⁴. Mimo tych różnorodnych napięć, które nękają społeczności Bliskiego Wschodu papież Benedykt XVI wzywa do pielgrzymowania do miejsc świętych naszej wiary, wyjaśniając że: „Bliski Wschód, ziemia biblijnego objawienia, bardzo wcześnie stał się dla wielu chrześcijan przybywających z całego świata szczególnym celem pielgrzymek. Chcieli oni umocnić swą wiarę i przeżyć głębokie doświadczenie duchowe. Była to praktyka pokutna, odpowiadająca na prawdziwe pragnienie Boga. Dzisiejsze pielgrzymki biblijne powinny powrócić do pierwotnej intuicji. Pielgrzymka do miejsc świętych i apostolskich, odbywana w duchu pokuty, w celu nawrócenia się lub szukania Boga, prowadząc po ziemskich śladach Chrystusa i Apostołów, może być autentyczną sequela Christi [podążaniem za Chrystusem]. Ponadto pozwala ona również wiernym bardziej nasycić się wizualnym bogactwem historii biblijnej, która odtwarza przed nimi wielkie momenty ekonomii zbawienia. Z pielgrzymką biblijną należy wiązać pielgrzymkę do sanktuariów męczenników i świętych, w których Kościół czci Chrystusa, źródło ich męczeństwa i świętości”⁵. Spróbujmy zatem udać się w pielgrzymkę intelektualną do starożytnych Kościołów Bliskiego i Środkowego Wschodu.

1. Syryjski Kościół Ortodoksyjny
   Kolebką wiary w Chrystusa na terenie Syrii była Antiochia, gdzie nauczali wielcy Apostołowie Piotr i Paweł. Inspiratorem wielu działań misyjnych w Kościele antiocheńskim był Barnaba. Ewangelizacyjne promieniowanie Antiochii jednak w dużej mierze ograniczało się do środowiska greckojęzycznego. Natomiast centrum ewangelizacyjnym dla środowiska aramejskojęzycznego stała się Edessa, stolica niewielkiego państwa Osroene, znajdującego się od 136 r. przed Chr. do 216 r. po Chr. pod panowaniem arabskiej dynastii Abgarów. Nauka Addaja – apokryficzny tekst syriacki z IV w. – mówi o apostolskim rodowodzie edesskiego chrześcijaństwa i korespondencji władcy Osroeny Abgara V z Jezusem Chrystusem. Chociaż tekst owiany jest legendą, to jednak nie ulega wątpliwości, że już w I w. do Edessy dotarło chrześcijaństwo. Czy rzeczywiście, jak opowiada apokryficzny tekst, Ewangelię przyniósł tutaj Addaj (Tadeusz), jeden z siedemdziesięciu dwu uczniów Jezusa – trudno rozstrzygnąć. Z pewnością jednak wyznawcy Chrystusa stanowili znaczącą część mieszkańców Edessy, skoro król Abgar VII jest już chrześcijaninem⁶.
   Specyfiki Kościoła syryjskiego należy szukać w rozłamach, jakie zaistniały po soborze w Chalcedonie w 451 r. po Chr., gdy spora część wiernych przyjęła różne formy monofizytyzmu, czyli dominacji natury boskiej nad naturą ludzką w Jezusie. W czasach Justyniana (527–565) pogląd ten podzielał patriarcha Antiochii Sewer, który uciekł do Aleksandrii, gdzie zmarł w 538 r., a jego następcy pozostawali na emigracji. Kontynuatorem idei monofizyckiej na terenie Azji Mniejszej był Jakub z Góry Izla, zwany Łachmaniarzem (Baradaj) od końskiej derki, z której sporządził sobie ubranie, aby zmylić żołnierzy Justyniana. W 542 r. został wyświęcony na biskupa Edessy i rozpoczął wędrowne nauczanie. Jego dzieło ewangelizacyjne zaowocowało powstaniem wielu nowych wspólnot. Wyświęcił dwóch patriarchów, 27 biskupów oraz setki księży i diakonów⁷. Od jego imienia często Kościół ten bywa nazywany jakobickim.
   Kościół syryjski w szczytowym okresie rozwoju w XIV w. posiadał 20 metropolii i 103 diecezje, sięgając na Wschód do Afganistanu. Wspólnoty tego Kościoła istniały w Turkiestanie i Sinciangu.
   Najważniejsze klasztory tego Kościoła to: monastyr św. Mateusza koło Mosulu (Irak) od IV w.; monastyr św. Gabriela w Tur Abdin (Turcja) od IV w.; monastyr św. Ananiasza (Deir al. Zaafaran) koło Mardin (Turcja) od VIII w.⁸ i monastyr św. Marka w Jerozolimie (według tradycji syryjskiej tu znajduje się izba, w której odbyła się ostatnia wieczerza).

2. Nestorianie – Asyryjski Kościół Wschodu⁹
   W V w. rozgorzały spory teologiczne dotyczące relacji pomiędzy boską i ludzką naturą Jezusa. Nestoriusz, patriarcha Konstantynopola, w swych kazaniach podkreślał realność ludzkiej natury Jezusa Chrystusa i jej odrębność od natury Słowa. Zatem Maryja narodziła Jezusa w ludzkiej naturze i nie może być nazwana Matką Boga (gr. Theotokos), ale jedynie Matką Chrystusa (gr. Christotokos). Jezus przyszedł na ziemię jako człowiek i umarł jako człowiek – odwieczny Bóg zamieszkał w nim po narodzinach i opuścił go przed ukrzyżowaniem. „Jeden jest Chrystus – nauczał Nestoriusz – Syn Boży, czczony przez wszystkich w dwóch naturach. W swojej boskości zrodzony z Ojca, bez początku, przed wszystkimi wiekami. W swym człowieczeństwie zrodzony z Maryi, w pełni czasu w jednym ciele. Ani jego boskość nie była naturą matki, ani jego człowieczeństwo nie było naturą Ojca. Obie te natury są zachowane w swoich istotach, w jednej osobie jednego synostwa”.
   Doktrynę nestoriańską zaatakował patriarcha Aleksandrii Cyryl z pozycji szkoły teologicznej, traktującej Wcielenie jako misterium niepoddające się racjonalistycznym analizom. W 431 r. po Chr. cesarz Teodozjusz II zwołał sobór do Efezu, na którym poglądy Nestoriusza zostały potępione. Prześladowani nestorianie udali się do Persji, gdzie nie mogły ich dosięgnąć represje Konstantynopola i utworzyli tam odrębny Kościół, który formalnie oddzielił się od patriarchatu Antiochii w 484 r. po Chr. Wyrazem tego stanu rzeczy był tytuł katolikosa przyjęty przez biskupa Seleucji – Ktezyfonu Babaja II, mający go zrównać z patriarchami Antiochii, Aleksandrii, Rzymu, Jerozolimy i Konstantynopla. Szkoła Persów, która powróciła do Nisibis z Edessy w 489 r. po Chr., szybko stała się centrum teologii nestoriańskiej¹⁰. Dzięki jej osiągnięciom, surowemu stylowi życia mnichów oraz działalności charytatywnej nestoriańska ewangelizacja objęła Arabię, Persję, Turkiestan, Chiny, Tybet, Mongolię, Mandżurię, Indie, Cejlon i Jawę. W średniowieczu wspólnota nestorian była zorganizowana w 27 metropolii i 230 diecezji zamieszkałych przez kilkadziesiąt milionów wiernych¹¹.

3. Ormiański Kościół Apostolski
   Kościół ormiański swoją tradycję wywodzi od działalności apostolskiej św. Judy Tadeusza Apostoła i św. Bartłomieja Apostoła. Pierwszym głosicielem Ewangelii miał być św. Tadeusz, którego działalność przypadała na lata 35–43 po Chr., a na lata 44–60 po Chr. datuje się działalność św. Bartłomieja¹². Inni widzą początki chrześcijaństwa w tym rejonie w postaci Tadeusza (Addaja), syryjskiego ucznia wysłanego do Edessy w celu uzdrowienia Abgara¹³. Tertulian w swym traktacie przeciw Żydom, nawiązując do katalogu narodów z Dnia Zesłania Ducha Świętego (Dz 2,9–11), wymienia wśród zebranych w Jerozolimie również mieszkańców Armenii, co może oznaczać, że już w tym czasie chrześcijaństwo w tej społeczności było rozpowszechnione¹⁴. Euzebiusz z Cezarei wspomina o liście zatytułowanym O pokucie, który Dionizy, biskup Aleksandrii w latach ok. 248–265 po Chr. skierował do chrześcijan w Armenii, podlegających biskupowi Merużanowi. Zatem około połowy III w. po Chr. Kościół ormiański miałby już posiadać własne struktury, a przynajmniej jedno biskupstwo¹⁵. Impulsem do dalszego rozwoju chrześcijaństwa była działalność św. Grzegorza Oświeciciela (Surp Grigor Lusaworicz). Pochodził on z arystokratycznego rodu i utrzymuje się, że był synem Anaka, jednego satrapów Imperium Partów. Grzegorz udał się do Ceazarei Kapadockiej, gdzie odebrał greckie wykształcenie i gdzie nawrócił się na chrześcijaństwo. Po powrocie, po wielu perypetiach, w 301 r. po Chr. św. Grzegorz Oświeciciel ochrzcił Tiridatesa III z dynastii Arsacydów, który jako pierwszy w świecie wprowadził chrześcijaństwo jako religię państwową. O życiu św. Grzegorza Oświeciciela opowiada Agathangelos w zredagowanej pod koniec V w. Historii Armenii. Do 438 r. po Chr. godność biskupa była dziedziczona, a więc po św. Grzegorzu Oświecicielu jego urząd objął syn Aristaces I, który uczestniczył w soborze nicejskim i przyjął w imieniu swojego Kościoła nicejskie wyznanie wiary. W 451 r. po Chr. chrześcijanie ormiańscy musieli stoczyć bitwę z królem Persji Jazdagirdem II, który chciał zmusić ich do nawrócenia na mazdeizm. Później Ormianie wielokrotnie będą musieli walczyć o przetrwanie własnej tradycji i wiary.

4. Kościół gruziński
   Zgodnie z lokalną tradycją kościelną, pierwszą ewangelizację przypisuje się dwóm apostołom: św. Andrzejowi, pierwszemu powołanemu oraz Szymonowi zwanemu Kananejczykiem lub Gorliwym. Kościół gruziński jest autokefaliczny, a tę autokefalię tłumaczy właśnie jego wymiar apostolski, który jest warunkiem koniecznym samodzielności jurysdykcyjnej. O ewangelizacji terenów Gruzji w czasach poapostolskich niewiele wiemy, ale z dokumentów soboru nicejskiego dowiadujemy się, że w obradach uczestniczył biskup Stratofil, pochodzący z miasta Pityus w północnej Gruzji, które obecnie nazywa się Biczwinta¹⁶. Kolejny etap ewangelizacji Sakartwelo, bo tak nazywają swój kraj Gruzini, przypisuje się świętej Nino¹⁷. Według jednej z tradycji była ona chrześcijańską niewolnicą z Kapadocji sprzedaną gruzińskiemu panu. Gdy przybyła do Gruzji, stała się krzewicielką wiary w Chrystusa. Przykładem własnego życia ukazywała drogę Ewangelii, jej życiu towarzyszyły również liczne cuda. Inna tradycja opowiada, że była krewną patriarchy Jerozolimy. Pewnego razu doświadczyła mistycznej wizji, w której Matka Boża prosiła ją o udanie się na Kaukaz, w celu głoszenia Ewangelii. Św. Nino udała się na Kaukaz z krzyżem wykonanym z dwóch gałązek winorośli przewiązanych kosmykiem własnych włosów. Z informacji przekazanych przez Rufina wynika, że Nino miała być captiva, czyli niewolnicą, co jednak nie jest takie oczywiste. Jest mało prawdopodobne, że „państwo” takie jak Gruzja, które na początku IV w. po Chr. mogło być uważane za zależne od Rzymu, przyjmowało zakładników lub więźniów. Biorąc pod uwagę ascetyczny tryb życia prowadzony przez świętą, a opisywany przez Rufina, termin captiva mógłby być raczej użyty w kontekście religijnym jako captiva Christi[i]. Samo imię Nino, które w takim brzmieniu przytacza lokalna tradycja, mogłoby być deformacją słowa [i]nonna, którym w owym czasie nazywane były dziewice poświęcone Bogu. Choć dzisiaj nie można rozstrzygnąć, która z tradycji jest autentyczna, to właśnie św. Nino przypisuje się wpływ na przyjęcie przez Gruzję chrześcijaństwa w 337 r. po Chr. Wydarzenia te miały miejsce za panowania cesarza Konstantyna, gdy królem Iberii, według źródeł gruzińskich, był Mirian. Cesarz rzymski został poproszony o wysłanie kapłanów do Nino, aby ochrzcili nowych adeptów. W ten sposób, dzięki działalności Nino, obszary te otrzymały chrzest z rąk kapłanów, którzy przybyli z bizantyńskiego Zachodu. Z dzieła Rufina z Akwilei dowiadujemy się, że przy ukrzyżowaniu Jezusa na Kalwarii był obecny Żyd o imieniu Elioz, daleki krewny proroka Eliasza, który przybył z Mcchety, by stanąć w obronie Jezusa, ale nie zdążył. Wykupił szaty Jezusa, aby mógł je zabrać do Mcchety¹⁸. Powrócił do ojczyzny wraz z Longinem, który jest identyfikowany z centurionem rzymskim obecnym przy męce i śmierci. Począwszy od V w. po Chr. uważa się go za jednego z pierwszych męczenników, mówią o nim apokryfy w języku greckim, ormiańskim, arabskim i syryjskim. Doniosłość tego wydarzenia zostaje zauważona trzysta lat później, gdy św. Nino głosi Ewangelię w Mcchecie. W owym czasie zostało odnalezione miejsce, gdzie znajdowały się szaty i zostało one uznane za „środek świata”. Zgodnie z tradycją wyrażoną w Nawróceniu Kartlii, były to szaty, które miał na sobie Jezus podczas chrztu i podczas przemienienia na Górze Tabor, tak więc uczestniczyły w tajemnicy światła. Jak mówi ewangelista Mateusz, w momencie przemienienia Jezusa: „twarz Jego zajaśniała jak słońce, odzienie zaś stało się białe jak światło” (17,2)¹⁹.
   Wiemy, że w V w. po Chr. utworzono na terenie Gruzji dwanaście eparchii biskupich, których liczba w krótkim czasie wzrosła do trzydziestu trzech. Pod koniec V lub na początku VI w. został ustanowiony katolikosat. Wielu uważa, że pierwszym katolikosem był Saba I (532–552). Tytuł katolikos był nadawany pasterzowi Kościoła, którego jurysdykcja obejmowała społeczność zamieszkującą obszary znajdujące się poza granicami Cesarstwa Rzymskiego, czyli poza rzymską oikoumene. Katolikos jest biskupem głównym na danym obszarze, ale niższym rangą niż patriarcha. W VIII w. patriarcha Antiochii Teofilakt nadał Kościołowi Mcchety przywilej ustanawiania własnych katolikosów i właściwie od tego momentu możemy mówić o autokefalii Kościoła kartlijskiego²⁰.

5. Kościół maronitów
   Nazwa Kościoła pochodzi od imienia jego założyciela św. Marona, mnicha, pustelnika, kapłana i nauczyciela, cudotwórcy i uzdrowiciela, żyjącego w pod koniec IV w. po Chr. w górach Taurus nad rzeką Orontes w Syrii, na terenie patriarchatu Antiochii. Maron wykształcił wielu uczniów, którzy założyli wspólnotę mieszkającą w monastyrze Beit-Maroun. Klasztor Marona znajdował się nieopodal Hamy, w dystrykcie Hims w Syrii. Maronici uznali naukę Soboru Chalcedońskiego 451 r. i w ten sposób narazili się na prześladowania ze strony monofizytów. Ze względów politycznych przedstawiciele wspólnoty maronickiej nie uczestniczyli w obradach VI Soboru Ekumenicznego w Konstantynopolu 680/681 i dlatego początkowo nie przyjęli postanowień soborowych potępiających monoteletyzm, czyli doktrynę głoszącą, że Chrystus miał dwie natury i jedną wolę²¹. Emigrując w góry Libanu, założyli wiele klasztorów. W 687 r. w dolinie Jbeil obrali własnego patriarchę Jana Marona, biskupa Botrys w Libanie. Jako odrębna wspólnota po raz pierwszy uznani zostali przez kalifa Marwana (744–748). W IX w. wielu maronitów pod wpływem prześladowań zbiegło na Cypr. W 1181 r. patriarcha maronicki złożył przysięgę wierności i przystąpił do unii z Rzymem.

6. Kościół koptyjski
   Kościół koptyjski za swego założyciela uważa św. Marka Ewangelistę. Według tradycji (św. Hieronim, Klemens Aleksandryjski) Marek pochodził z Krainy Cyrenejskiej położonej nad Morzem Śródziemnym w Afryce Północnej (obecnie Libia)²². Za tradycją o pochodzeniu Marka z okolic Cyreny może przemawiać również wąwóz Wadi Marcus oraz grota św. Marka położona u źródeł, które dają początek potokowi w pobliżu Cyreny. Zatem jest bardzo prawdopodobne, że jego rodzina sprowadziła się do Palestyny z okolic Cyreny. Niektórzy sądzą, że właśnie w jego domu Jezus spożył ostatnią wieczerzę. W pierwotnym Kościele stał się bliskim współpracownikiem Piotra, a następnie Pawła. Według Euzebiusza²³ w pierwszym lub trzecim roku panowania cesarza Klaudiusza (41–54) Marek odwiedził Egipt, a więc w 41/42 lub 43/44²⁴. Ten pierwszy pobyt nie mógł trwać zbyt długo, bo już w 44 r. towarzyszył Barnabie i św. Pawłowi w podróży do Jerozolimy, gdy przybyli z jałmużną zebraną w Antiochii i Azji Mniejszej (Dz 12,25)²⁵. W 49 r. lub 50 r. po Chr. za panowania cesarza Klaudiusza, Marek ponownie udał się do Egiptu²⁶, aby głosić Ewangelię, a następnie do rodzinnej Cyrenejki. Tutaj należałoby umieścić tradycję Kościoła o przebywaniu Marka na terenie Libii, zwanej wówczas Marmariką i Amoniką. Jego głoszenie Ewangelii wpłynęło na nawrócenie wielu pogan z tych terenów na wiarę chrześcijańską.
   Wydaje się, że ostatnie lata życia Marek spędził w Aleksandrii i stąd zarządzał Kościołem w Egipcie²⁷. Jego męczeńską śmierć tradycja wiąże z ostatnim rokiem rządów cesarza Nerona (54–68)²⁸. Bardzo późna tradycja (VII w.) mówi o męczeństwie Marka w Egipcie za cesarza Trajana (98–117)²⁹. Tron patriarchy Aleksandrii nazwano „krzesłem św. Marka”. Za związaniem Ewangelisty Marka z Aleksandrią przemawia również tradycja recepcji jego Ewangelii w tym środowisku. To właśnie w Aleksandrii, według świadectwa Klemensa Aleksandryjskiego pojawia się święto Chrztu. Wydarzenie chrztu wyeksponowane było właśnie przez Ewangelistę Marka³⁰. To właśnie tutaj powstaną apokryfy eksponujące w szczególny sposób wydarzenia cudowne, do których orędzia tak przywiązany jest Ewangelista Marek. Za powstaniem Ewangelii Marka w Aleksandrii, w Egipcie opowiada się również część tradycji, którą reprezentuje św. Jan Chryzostom³¹. Nie znamy ewentualnych pierwszych następców Marka w Aleksandrii. Najstarsza pewna wzmianka odnośnie do Kościoła w Egipcie dotyczy Demetriusza, który został biskupem Aleksandrii w dziesiątym roku rządów Kommodusa, czyli w 189 r. po Chr. i pełnił swoją posługę do 232 r.³² Aleksandria stała się słynnym ośrodkiem teologicznym. Tutaj nauczali Panten (zm. przed 200 r.) i jego uczeń Klemens Aleksandryjski (zm. przed 215 r.), znakomity apologeta oraz od 203/204 r. Orygenes, uczeń Klemensa i neoplatonika Ammoniusza Sakkasa. Na chrześcijaństwo Egiptu oddziaływały wpływy gnozy oraz manichejczyków. W szczególny sposób Kościół aleksandryjski został dotknięty w czasie prześladowań za cesarza Dioklecjana (284–305), nawet od początków jego panowania zaczęto liczyć „erę męczenników”. Następnie Kościół aleksandryjski zmagał się z poglądami Ariusza za rządów takich wybitnych biskupów, jak Aleksander I (312–373), Atanazy Wielki (295–373) i Cyryl I (412–444). Patriarcha Cyryl odegrał wybitną rolę na Soborze Efeskim w 431 r. po Chr., którego szczególną zasługą było ogłoszenie uroczyście prawdy, że Maryja jest Theotokos (Bożarodzicielka). Jednak gdy w 451 r. ogłoszono dogmat o odrębności dwóch natur Chrystusa, Kościół aleksandryjski nie uznał tej prawdy, preferując dominację natury boskiej nad naturą ludzką w Chrystusie. Ostatecznie doszło do rozłamu w Kościele aleksandryjskim i powstał patriarchat grecki, wierny cesarzowi (melchici) oraz Kościół koptyjski sprzeciwiający się postanowieniom Soboru w Chalcedonie z 451 r. głoszącemu, że natura boska w Chrystusie wchłonęła naturę ludzką, stąd Kościół ten nazywany jest monofizyckim.

7. Kościół etiopski
   W IV w. po Chr. za rządów dynamicznego władcy Ezany Etiopia przyjmuje chrześcijaństwo³³. Władca ten około 350 r. po Chr. zdobył Meroe, kładąc kres królestwu istniejącemu od VI w. przed Chr.³⁴ Król ten pozostawił stelę, na której jest tekst zapisany w trzech językach po grecku, sabejsku i w ge’ez.
   Początki chrześcijaństwa owiane są tajemnicą, w której trudno odróżnić legendę od faktów historycznych. Łaciński historyk Rufinus (345–410) pod koniec IV w. opisuje historię kształtowania się chrześcijaństwa na podstawie relacji ze spotkania z jednym z inicjatorów chrześcijaństwa w Etiopii, Aedesiusem. Opowieść tę powtarzają również inni pisarze, Sokrates, Teodoret i Sozomenos. Zaczyna się ona w Tyrze, gdy syryjski kupiec Meropius postanawia wyruszyć drogą morską do Indii. Zabiera ze sobą dwóch młodszych krewnych Frumentiusa i Aedesiusa. W drodze powrotnej z Indii, gdy zawinęli do jednego z portów okazało się, że wygasł traktat między mieszkańcami portu a Rzymem i załoga statku została wymordowana. Kupiec i jego krewni szczęśliwie uniknęli śmierci. Zostali aresztowani i zaprowadzeni do króla³⁵, który uczynił ich swoimi sługami. W końcu na dworze królewskim udało się awansować Frumentiusowi i Aedesiusowi. Frumentius, który był zdolniejszy, został skarbnikiem i sekretarzem królewskim, a Aedesius został podczaszym królewskim. Po śmierci króla regentką³⁶ została królowa do czasu przejęcia władzy przez małoletniego syna³⁷. Frumentius i Aedesius odzyskali wolność, ale pozostali w królestwie i na wyraźną prośbę królowej pomagali regentce w rządzeniu krajem. Frumentius otrzymał stanowisko ministra. Jak wspomina historyk Rufinus, w tym czasie „Bóg poruszył serce” Frumentiusa, który wierzył w Chrystusa. Osiedlał on na terenie królestwa rzymskich kupców wyznających wiarę w Chrystusa i budował kościoły. Kiedy młody król dorósł, prosił o dalszą pomoc Frumentiusa i Aedesiusa, którzy zamierzali wrócić w swoje rodzinne strony. Aedesius wyruszył do Tyru, gdzie spotkał go historyk Rufinus, który opisał ich dzieje, a Frumentius udał się do Aleksandrii, by nawiązać łączność z patriarchą Atanazym. Najwyraźniej chrześcijaństwo na terenie Etiopii zaczęło się rozwijać spontanicznie i w pierwszej fazie nie posiadało żadnych form zależności od którejkolwiek ówczesnej metropolii chrześcijańskiej. Frumentius opowiedział Atanazemu, że w Etiopii jest „wielu zgromadzonych chrześcijan” i powstało wiele kościołów, ale nie ma biskupa. Atanazy przyznał mu rację i mianował go biskupem. Zatem Frumentius przeszedł karierę od niewolnika poprzez stanowisko skarbnika i ministra królewskiego do funkcji biskupa Aksum. Wyświęcony przez Atanazego na biskupa, wrócił na wyżyny Tigray do Aksum, by kierować młodym Kościołem. Odtąd znany będzie jako Abba Selama – Ojciec Pokoju³⁸. Historię tę pośrednio potwierdza sam Atanazy, który w swej Apologii przedstawia list cesarza Konstantyna II do władcy Aksum. List został napisany około 356 r. po Chr. Cesarz próbuje nakłonić biskupa Frumentiusa do złożenia przysięgi lojalności wobec ariańskiego patriarchy Aleksandrii, jakim był Jerzy z Kapadocji. Historyk Ammianus Marcellinus nazywa go „wężem w ludzkiej skórze”. Cesarz doprowadził do nominacji Jerzego w miejsce Atanazego i pragnął, by jego człowiek określił, czy „Frumentius jest godny, by uznać go za biskupa i by wyświęcić go zgodnie z prawem”. Najwyraźniej pragnął uniezależnić Etiopię od wpływów Atanazego i przeprowadzić kler pod rządy Jerzego. Przyjmowanie przez Etiopczyków wiary chrześcijańskiej przebiegało stopniowo, bowiem w czasach Frumencjusza i późniejszych językiem używanym w kościołach była greka. Dopiero tłumaczenie Starego i Nowego Testamentu na język ge’ez, dostępny dla ludu, upowszechniło prawdy wiary. Najczęściej przyjmuje się, że tekst Biblii w języku ge’ez był już dostępny w V w., a najpóźniej w VI w. po Chr.³⁹ Epoka kształtowania się początków Kościoła etiopskiego naznaczona była sporami teologicznymi. W 451 r. po Chr. Sobór Chalcedoński potępił monofizytyzm. Wielu zwolenników poglądów monofizyckich szukało schronienia poza Bizancjum. W ten sposób napiętnowani mnisi około 480 r. po Chr. docierają do Etiopii i upowszechniają monofizytyzm. Według tradycji z Aleksandrii i Syrii⁴⁰ przybyło dziewięciu mnichów przez Kościół etiopski czczonych jako świętych⁴¹. Byli to: Ze-Mikael Aregaui, Pantaleon, Izaak Garima, Aftsje, Guba, Alief (lub Ots), Metay (lub Jymata), Likanos, Tsyhma.
   Śledząc historię przyjęcia wiary w Chrystusa możemy tylko przypuszczać, że chrześcijaństwo w Etiopii rozwijało się o wiele wcześniej, ale w czasach konsolidacji królestwa Aksum nastąpiło mianowanie biskupa Frumentiusa, który rzeczywiście mógł być obcego pochodzenia. Należy pamiętać, że Łukasz, autor Dziejów Apostolskich, wspomina o nawróceniu dworzanina królowej etiopskiej Kandaki (Dz 8,26–39), a tradycja przypisuje ewangelizację Etiopii Apostołowi Mateuszowi. Wydaje się, że zanim zostały ustanowione struktury Kościoła w Etiopii w IV stuleciu, już wcześniej dotarli tutaj chrześcijanie, którzy trzymali się tradycji judeochrześcijańskiej. Późna tradycja Kościoła umieszcza również działalność Apostoła Macieja w Etiopii.
   Po przyjęciu chrześcijaństwa królestwo z centrum w Aksum rozwijało się dynamicznie do VI w. po Chr. Za panowania Kaleba (zwanego także Ylle Atsbyha) królestwo Aksum próbowało sięgnąć wpływami na Półwysep Arabski. Pretekstem stały się prześladowania chrześcijan w mieście Nagran, gdzie zginął Aretas, a wraz z nim 340 innych chrześcijan. Prześladowania rozpoczął zjudaizowany władca Himjaru Dhu Nuwas. W obronie chrześcijan wystąpił ówczesny patriarcha Aleksandrii Tymoteusz. W tle konfliktu o charakterze religijnym tliła się walka o wpływy w handlu pomiędzy Persją i Bizancjum. Pierwsza wyprawa w 523 r. po Chr. zakończyła się porażką wojsk Kaleba. Powtórna ekspedycja, podjęta w 525 r. zakończyła się zwycięstwem Kaleba. Podobno po powrocie do Aksum Ylle Atsbyha zrzekł się tronu etiopskiego, koronę odesłał do Jerozolimy i został mnichem, przybierając imię Kaleb, pod którym będzie powszechnie znany.
   Wydarzenia te zrelacjonował historyk bizantyński, Prokop: „W czasie, gdy prowadził on [cesarz Justynian] wojnę, Ellesteusz, król Etiopów, który był chrześcijaninem i wielką troską otaczał sprawy wiary, dowiedział się, że niemało Himiarytów żydowskiego pochodzenia, zamieszkujących przeciwległy kontynent, jak również wielu wyznawców tej starożytnej wiary, nakładało na tamtejszych chrześcijan ogromne podatki. (Ellesteusz) zebrał flotę i wojsko i wysłał je przeciw nim. Wygrawszy bitwę, zabił dużo Himiarytów, a nawet samego króla. Na jego miejsce ustanowił króla chrześcijańskiego, himiaryckiego pochodzenia, imieniem Ezymfeusz, któremu postawił jako warunek płacenie rocznej daniny Etiopom. Następnie powrócił do ojczyzny”.
   O prężności chrześcijaństwa w tym okresie może świadczyć fakt przybycia z Etiopii w VI w. na teren Syrii mnicha o imieniu Mojżesz, który zorganizował klasztor i żył jako pustelnik⁴². Uważa się, że w dużej mierze chrześcijaństwo do Arabii Południowej przenikało z Etiopii.

8. Kościół chaldejski
   Mimo że historycznie Kościół chaldejski nie jest klasyfikowany jako Kościół starożytny, ale ponieważ jest powiązany tradycjami z kościołami starożytnymi Wschodu, często jest prezentowany wraz z innymi Kościołami starożytnymi Bliskiego Wschodu.
   Katolicki Patriarchat obrządku chaldejskiego powstał w 1553 r. na skutek wewnętrznego konfliktu dotyczącego wyboru patriarchy w łonie Apostolskiego Kościoła Wschodu⁴³. Idea poszukiwania łączności z Rzymem pojawiała się wielokrotnie wśród Nestorian. W 1237 r. metropolita Syrii, a w 1245 r. metropolita Nisbisu z pięcioma innymi biskupami złożyli wyznanie wiary, które potwierdzało jedność w głównych prawdach wiary. W 1340 r. chaldejczycy zamieszkujący na Cyprze weszli w unię z Kościołem rzymskim. W 1830 r. patriarcha Mosulu otrzymał od papieża Piusa VIII tytuł „chaldejskiego patriarchy Babilonu”. Patriarcha Józef VII Ghanima (1947–1958) przeniósł swoją stolicę z Mosulu do Bagdadu. Kościół ten posiada własne księgi liturgiczne, pielęgnuje tradycje chrześcijan Wschodu i używa w liturgii języka aramejskiego.

Konkluzja
   Gdy odwiedzamy kraje Wschodu, wielokrotnie koncentrujemy się na bogactwie różnych kultur, które trwają tutaj od wieków i może się okazać, że nie zauważamy skromnych wspólnot chrześcijańskich, które zmagają się z trudną rzeczywistością. Kościół koptyjski przeżywa trudne chwile w czasie zachodzących przemian społecznych. Wielu chrześcijan jest atakowanych, a Kościoły podpalane przez podekscytowany tłum. W Syrii już od dłuższego czasu trwa walka o władzę, a zakładnikami tego konfliktu stają się często chrześcijanie zmuszeni do opuszczenia swoich domów i świątyń. Podobny los spotkał chrześcijan w Iraku, którzy w wyniku trwającej wiele lat wojny niejednokrotnie musieli emigrować ze swoich ojczystych stron. W Iranie chrześcijanie często są dyskryminowani w życiu społecznym i przymuszani do przyjęcia stylu życia obcego ich kulturze. W Libanie chrześcijanie żyją w niepewności o przyszłość, która budowana jest na kruchym pokoju osiągniętym po latach wojny. Kościół etiopski wychodzi obalały po latach dyktatury inspirowanej przez idee socjalistyczne. Kościół ormiański leczy rany po prześladowaniach z 1915 r., kiedy w czasie przymusowej deportacji kierowanej przez rząd w Istambule zginęło wielu Ormian (ok. 1,5 mln). Przez następne dziesięciolecia wspólnota wierzących musiała się zmagać z zaplanowaną ateizacją prowadzoną przez władze Związku Radzieckiego. Losy chrześcijan w Gruzji naznaczone są walką o zachowanie własnej tożsamości, która po latach wpływów Związku Radzieckiego wymaga odbudowy. Możemy sobie zadać pytanie, czy uczyniliśmy wszystko, by pamiętać o potrzebach chrześcijan Wschodu, czy wystarczająco wspieramy ich troskę o zachowanie tradycji wiary poprzez następne pokolenia?

Przypisy:
¹ Por. Leon XIII, Orientalium Dignitas, (30 listopada 1894).
² Por. Jan Paweł II, List apost., Orientale Lumen, (2 maja 1995), nr 28.
³ Zob. Benedykt XVI, Ecclesia in Medio Oriente, (14 września 2012), 8.
⁴ Zob. Benedykt XVI, Ecclesia in Medio Oriente, 31.
⁵ Zob. Benedykt XVI, Ecclesia in Medio Oriente, 83.
⁶ Por. A. Flis, Zapomniani bracia. Ginący świat chrześcijan Bliskiego Wschodu, Kraków 2003, 21n.
⁷ Por. A. Flis, Zapomniani bracia., dz. cyt., 29.
⁸ Na temat klasztorów Tur Abdin pisze: H. Hollerweger, Turabdin, Tur Abdin 1999.
⁹ W XIX w. – po odkryciu starożytnych ruin Niniwy – niektórzy europejscy badacze uznali mieszkających w ich sąsiedztwie nestorian za potomków starożytnych Asyryjczyków. Wspólnota nestoriańska podążyła tym tropem nazwała swój Kościół Asyryjskim Kościołem Wschodu.
¹⁰ Por. A. Flis, Zapomniani bracia., dz. cyt., 25n.
¹¹ Tamże, 32n.
¹² Por. M. Ormanian, The Church of Armenia, Yerevan 2011, 25.
¹³ Por. Z. Orbelyán, Armenia. Historia, naturaleza, religion, curiosidades, Yerevan 2012, 72.
¹⁴ Por. Tertulian, Adversus Iudaeos, 7,4-5.
¹⁵ Por. P. Siniscalco, Starożytne Kościoły Wschodnie, Kraków 2013, 236.
¹⁶ Por. P. Siniscalco, Starożytne Kościoły Wschodnie, dz. cyt., 256.
¹⁷ Życiorys św. Nino prezentuje: The life of St. Nino, Bodbe Convent of St. Nino, 2010.
¹⁸ Tę legendarną opowieść ciągle możemy usłyszeć w sanktuarium Sweti Cchoweli („Drzewo życia”) w Mccchecie.
¹⁹ Por. P. Siniscalco, Starożytne Kościoły Wschodnie, dz. cyt., 255.
²⁰ Tamże, 257.
²¹ Tamże, 194.
²² Por. O. F. A. Meinardus, The Historic Coptic Churches of Cairo, Cairo 1994, 68.
²³ R. Bartnicki uważa, że przekaz ten nie jest pewny. Tenże, Autorstwo Ewangelii według św. Marka, w: Liturgia Domus Carissima, Warszawa 1998, 55
²⁴ Por. O. F. A. Meinardus, Two Thousand Years of Coptic Christianity, Cairo 2002, 28.
²⁵ „Barnaba i Szaweł, wypełniwszy swoje zadania, powrócili z Jerozolimy zabierając ze sobą Jana, zwanego Markiem” (Dz 12,25)
²⁶ Gdybyśmy przyjęli bardzo wczesną datę powstania jego ewangelii, to właśnie Aleksandria wydaje się najodpowiedniejszym miejscem do redakcji jego dzieła.
²⁷ Por. S. Tekiel, W poszukiwaniu groty św. Marka, Miejsca Święte, 76(2003) nr 4, 31n.
²⁸ Por. M. Kamil, Coptic Egypt, Cairo 1968, 32.
²⁹ Por. S. Mędala, Ewangelie synoptyczne, w: Wprowadzenie w myśl i wezwanie ksiąg biblijnych, T. 8, Warszawa 2006, 160.
³⁰ Por. J. Daniélou, Teologia judeochrześcijańska, Kraków 2002, 32.
³¹ J. Chryzostom, In Mt. Com. 1,3 (PG 57,12). Por. S. Gądecki, Wstęp do Ewangelii synoptycznych, Gniezno 1992, 29.
³² Por. P. Siniscalco, Starożytne Kościoły Wschodnie, dz. cyt., 72.
³³ Ciekawa jest tradycja, że Ezana za nim przyjął chrześcijaństwo czytał Psalmy Dawidowe, co sugerowałoby, że wcześniej był wyznawcą judaizmu. Por. J. Bruce, Travels to Discover the Source of the Nile in the years 1768,1769,1770,1771,1772 and 1773, Edynburg 1790, 500.
³⁴ Por. T. Delessa, G. Alemayehu, Ethiopian History, Aster Nega Publishing Enterprise 1998, 12.
³⁵ Królem, który tak wielkodusznie przyjął dwóch młodzieńców z Tyru, był prawdopodobnie Ylle Amida.
³⁶ Wdowa po Ylle Amida, królowa regentka miała imię Sofia.
³⁷ Małoletnim synem był prawdopodobnie Ezana, zwany później Abryhą, co w etiopskim oznacza „on oświeca”, a jego brat Szejezana zwany był również Atsybychą, co oznacza „on, który przynosi świt”. Por. S. Pankhurst, Z kraju królowej Saby, Warszawa 1997, 44.
³⁸ Por. S. Pankhurst, Z kraju królowej Saby, dz. cyt., 43. Ustanowienie Frumentiusa biskupem datuje się na około 330 r. po Chr. Por. K. K. Merahi, Christianity in Ethiopia, Addis Ababa 2007, 7
³⁹ Por. Etiopia, w: Starożytne cywilizacje, nr 31, red. B. R. Zagórski, Poznań-Warszawa [br. r. wyd.], 8.
⁴⁰ Por. T. Yates, Rozszerzanie się chrześcijaństwa, Warszawa 2005, 69
⁴¹ Por. A. Bober, Antologia patrystyczna, Kraków 1965, 473.
⁴² Por. B. Trabulsje, Perły Bliskiego Wschodu, Warszawa 2001, 108.
⁴³ Por. A. Kaim, Kościół chaldejski. Dziedzic objawienia i źródło charyzmatu, Poznań 2001, 19.

■ Ks. Jan Klinkowski, Legnickie Wiadomości Diecezjalne, XXII (2013), nr 2, 80-95.
Kwestie poruszone w tym artykule ks. Jan Klinkowski przedstawił w wykładzie pt. „Kościoły chrześcijańskie na Bliskim i Środkowym Wschodzie“ wygłoszonym w Duszpasterstwie Ludzi Pracy ’90 dnia 26 lutego 2015 r.

	Duszpasterstwo Ludzi Pracy '90 w Legnicy
Aktualności \| Historia \| Spotkania \| Prelegenci \| Publikacje \| Kontakt
	Starożytne Kościoły Bliskiego i Środkowego Wschodu Wybierając się na Bliski lub Środkowy Wschód, spotykamy się z różnymi tradycjami chrześcijańskimi pielęgnowanymi przez Kościoły, których geneza sięga niejednokrotnie starożytności. Warto poznać ich drogę wiary, ponieważ „Kościoły Wschodu są godne chwały i czci [...]. Według planu Bożego pierwsze działania dla odkupienia ludzkości rozpoczęły się w tej części świata”¹. Jak zauważył Jan Paweł II: „Na Wschodzie każdego dnia wstaje na nowo słońce nadziei, światło, które przywraca istnienie rodzajowi ludzkiemu. Ze Wschodu, zgodnie z piękną metaforą powróci nasz Zbawiciel. Chrześcijanie Wschodu są dla nas znakiem Pana, który powraca”². Niestety, Bliski Wschód targany jest dzisiaj różnorodnymi konfliktami, u podłoża których znajdują się często sprzeczne interesy polityczne i ekonomiczne. Niejednokrotnie inspirowane i podsycane z zewnątrz konflikty wykorzystują ubóstwo i różnorodność religijną społeczeństw Bliskiego Wschodu. Najczęściej ofiarami prowadzonych działań wojennych stają się chrześcijanie, którzy są mniejszością na Bliskim Wschodzie. W tym kontekście politycznym Benedykt XVI woła: „Jakże smutny jest widok tej błogosławionej ziemi cierpiącej, której dzieci zawzięcie ranią się nawzajem i umierają! Chrześcijanie wiedzą, że tylko Jezus, który przeszedł przez mękę i śmierć do zmartwychwstania, może przynieść zbawienie i pokój wszystkim mieszkańcom tego regionu świata (por. Dz 2,23–24; 32–33)”³. Wśród ekstremalnych grup politycznych pojawiają się hasła nawołujące do wyrzucenia chrześcijan z Bliskiego Wschodu. Papież Benedykt XVI przypomina zatem, że: „Bliski Wschód bez chrześcijan lub z nielicznymi chrześcijanami nie jest już Bliskim Wschodem, ponieważ wraz z innymi ludźmi wierzącymi tworzą oni tak szczególną tożsamość regionu. Jedni odpowiadają za drugich przed Bogiem. Dlatego ważne jest, aby przywódcy polityczni i religijni rozumieli tę rzeczywistość i unikali polityki lub strategii, która uprzywilejowuje jedną tylko wspólnotę, co prowadziłoby ku jednobarwnemu Bliskiemu Wschodowi, który w niczym nie odzwierciedlałby swej bogatej rzeczywistości ludzkiej i historycznej”⁴. Mimo tych różnorodnych napięć, które nękają społeczności Bliskiego Wschodu papież Benedykt XVI wzywa do pielgrzymowania do miejsc świętych naszej wiary, wyjaśniając że: „Bliski Wschód, ziemia biblijnego objawienia, bardzo wcześnie stał się dla wielu chrześcijan przybywających z całego świata szczególnym celem pielgrzymek. Chcieli oni umocnić swą wiarę i przeżyć głębokie doświadczenie duchowe. Była to praktyka pokutna, odpowiadająca na prawdziwe pragnienie Boga. Dzisiejsze pielgrzymki biblijne powinny powrócić do pierwotnej intuicji. Pielgrzymka do miejsc świętych i apostolskich, odbywana w duchu pokuty, w celu nawrócenia się lub szukania Boga, prowadząc po ziemskich śladach Chrystusa i Apostołów, może być autentyczną sequela Christi [podążaniem za Chrystusem]. Ponadto pozwala ona również wiernym bardziej nasycić się wizualnym bogactwem historii biblijnej, która odtwarza przed nimi wielkie momenty ekonomii zbawienia. Z pielgrzymką biblijną należy wiązać pielgrzymkę do sanktuariów męczenników i świętych, w których Kościół czci Chrystusa, źródło ich męczeństwa i świętości”⁵. Spróbujmy zatem udać się w pielgrzymkę intelektualną do starożytnych Kościołów Bliskiego i Środkowego Wschodu. 1. Syryjski Kościół Ortodoksyjny Kolebką wiary w Chrystusa na terenie Syrii była Antiochia, gdzie nauczali wielcy Apostołowie Piotr i Paweł. Inspiratorem wielu działań misyjnych w Kościele antiocheńskim był Barnaba. Ewangelizacyjne promieniowanie Antiochii jednak w dużej mierze ograniczało się do środowiska greckojęzycznego. Natomiast centrum ewangelizacyjnym dla środowiska aramejskojęzycznego stała się Edessa, stolica niewielkiego państwa Osroene, znajdującego się od 136 r. przed Chr. do 216 r. po Chr. pod panowaniem arabskiej dynastii Abgarów. Nauka Addaja – apokryficzny tekst syriacki z IV w. – mówi o apostolskim rodowodzie edesskiego chrześcijaństwa i korespondencji władcy Osroeny Abgara V z Jezusem Chrystusem. Chociaż tekst owiany jest legendą, to jednak nie ulega wątpliwości, że już w I w. do Edessy dotarło chrześcijaństwo. Czy rzeczywiście, jak opowiada apokryficzny tekst, Ewangelię przyniósł tutaj Addaj (Tadeusz), jeden z siedemdziesięciu dwu uczniów Jezusa – trudno rozstrzygnąć. Z pewnością jednak wyznawcy Chrystusa stanowili znaczącą część mieszkańców Edessy, skoro król Abgar VII jest już chrześcijaninem⁶. Specyfiki Kościoła syryjskiego należy szukać w rozłamach, jakie zaistniały po soborze w Chalcedonie w 451 r. po Chr., gdy spora część wiernych przyjęła różne formy monofizytyzmu, czyli dominacji natury boskiej nad naturą ludzką w Jezusie. W czasach Justyniana (527–565) pogląd ten podzielał patriarcha Antiochii Sewer, który uciekł do Aleksandrii, gdzie zmarł w 538 r., a jego następcy pozostawali na emigracji. Kontynuatorem idei monofizyckiej na terenie Azji Mniejszej był Jakub z Góry Izla, zwany Łachmaniarzem (Baradaj) od końskiej derki, z której sporządził sobie ubranie, aby zmylić żołnierzy Justyniana. W 542 r. został wyświęcony na biskupa Edessy i rozpoczął wędrowne nauczanie. Jego dzieło ewangelizacyjne zaowocowało powstaniem wielu nowych wspólnot. Wyświęcił dwóch patriarchów, 27 biskupów oraz setki księży i diakonów⁷. Od jego imienia często Kościół ten bywa nazywany jakobickim. Kościół syryjski w szczytowym okresie rozwoju w XIV w. posiadał 20 metropolii i 103 diecezje, sięgając na Wschód do Afganistanu. Wspólnoty tego Kościoła istniały w Turkiestanie i Sinciangu. Najważniejsze klasztory tego Kościoła to: monastyr św. Mateusza koło Mosulu (Irak) od IV w.; monastyr św. Gabriela w Tur Abdin (Turcja) od IV w.; monastyr św. Ananiasza (Deir al. Zaafaran) koło Mardin (Turcja) od VIII w.⁸ i monastyr św. Marka w Jerozolimie (według tradycji syryjskiej tu znajduje się izba, w której odbyła się ostatnia wieczerza). 2. Nestorianie – Asyryjski Kościół Wschodu⁹ W V w. rozgorzały spory teologiczne dotyczące relacji pomiędzy boską i ludzką naturą Jezusa. Nestoriusz, patriarcha Konstantynopola, w swych kazaniach podkreślał realność ludzkiej natury Jezusa Chrystusa i jej odrębność od natury Słowa. Zatem Maryja narodziła Jezusa w ludzkiej naturze i nie może być nazwana Matką Boga (gr. Theotokos), ale jedynie Matką Chrystusa (gr. Christotokos). Jezus przyszedł na ziemię jako człowiek i umarł jako człowiek – odwieczny Bóg zamieszkał w nim po narodzinach i opuścił go przed ukrzyżowaniem. „Jeden jest Chrystus – nauczał Nestoriusz – Syn Boży, czczony przez wszystkich w dwóch naturach. W swojej boskości zrodzony z Ojca, bez początku, przed wszystkimi wiekami. W swym człowieczeństwie zrodzony z Maryi, w pełni czasu w jednym ciele. Ani jego boskość nie była naturą matki, ani jego człowieczeństwo nie było naturą Ojca. Obie te natury są zachowane w swoich istotach, w jednej osobie jednego synostwa”. Doktrynę nestoriańską zaatakował patriarcha Aleksandrii Cyryl z pozycji szkoły teologicznej, traktującej Wcielenie jako misterium niepoddające się racjonalistycznym analizom. W 431 r. po Chr. cesarz Teodozjusz II zwołał sobór do Efezu, na którym poglądy Nestoriusza zostały potępione. Prześladowani nestorianie udali się do Persji, gdzie nie mogły ich dosięgnąć represje Konstantynopola i utworzyli tam odrębny Kościół, który formalnie oddzielił się od patriarchatu Antiochii w 484 r. po Chr. Wyrazem tego stanu rzeczy był tytuł katolikosa przyjęty przez biskupa Seleucji – Ktezyfonu Babaja II, mający go zrównać z patriarchami Antiochii, Aleksandrii, Rzymu, Jerozolimy i Konstantynopla. Szkoła Persów, która powróciła do Nisibis z Edessy w 489 r. po Chr., szybko stała się centrum teologii nestoriańskiej¹⁰. Dzięki jej osiągnięciom, surowemu stylowi życia mnichów oraz działalności charytatywnej nestoriańska ewangelizacja objęła Arabię, Persję, Turkiestan, Chiny, Tybet, Mongolię, Mandżurię, Indie, Cejlon i Jawę. W średniowieczu wspólnota nestorian była zorganizowana w 27 metropolii i 230 diecezji zamieszkałych przez kilkadziesiąt milionów wiernych¹¹. 3. Ormiański Kościół Apostolski Kościół ormiański swoją tradycję wywodzi od działalności apostolskiej św. Judy Tadeusza Apostoła i św. Bartłomieja Apostoła. Pierwszym głosicielem Ewangelii miał być św. Tadeusz, którego działalność przypadała na lata 35–43 po Chr., a na lata 44–60 po Chr. datuje się działalność św. Bartłomieja¹². Inni widzą początki chrześcijaństwa w tym rejonie w postaci Tadeusza (Addaja), syryjskiego ucznia wysłanego do Edessy w celu uzdrowienia Abgara¹³. Tertulian w swym traktacie przeciw Żydom, nawiązując do katalogu narodów z Dnia Zesłania Ducha Świętego (Dz 2,9–11), wymienia wśród zebranych w Jerozolimie również mieszkańców Armenii, co może oznaczać, że już w tym czasie chrześcijaństwo w tej społeczności było rozpowszechnione¹⁴. Euzebiusz z Cezarei wspomina o liście zatytułowanym O pokucie, który Dionizy, biskup Aleksandrii w latach ok. 248–265 po Chr. skierował do chrześcijan w Armenii, podlegających biskupowi Merużanowi. Zatem około połowy III w. po Chr. Kościół ormiański miałby już posiadać własne struktury, a przynajmniej jedno biskupstwo¹⁵. Impulsem do dalszego rozwoju chrześcijaństwa była działalność św. Grzegorza Oświeciciela (Surp Grigor Lusaworicz). Pochodził on z arystokratycznego rodu i utrzymuje się, że był synem Anaka, jednego satrapów Imperium Partów. Grzegorz udał się do Ceazarei Kapadockiej, gdzie odebrał greckie wykształcenie i gdzie nawrócił się na chrześcijaństwo. Po powrocie, po wielu perypetiach, w 301 r. po Chr. św. Grzegorz Oświeciciel ochrzcił Tiridatesa III z dynastii Arsacydów, który jako pierwszy w świecie wprowadził chrześcijaństwo jako religię państwową. O życiu św. Grzegorza Oświeciciela opowiada Agathangelos w zredagowanej pod koniec V w. Historii Armenii. Do 438 r. po Chr. godność biskupa była dziedziczona, a więc po św. Grzegorzu Oświecicielu jego urząd objął syn Aristaces I, który uczestniczył w soborze nicejskim i przyjął w imieniu swojego Kościoła nicejskie wyznanie wiary. W 451 r. po Chr. chrześcijanie ormiańscy musieli stoczyć bitwę z królem Persji Jazdagirdem II, który chciał zmusić ich do nawrócenia na mazdeizm. Później Ormianie wielokrotnie będą musieli walczyć o przetrwanie własnej tradycji i wiary. 4. Kościół gruziński Zgodnie z lokalną tradycją kościelną, pierwszą ewangelizację przypisuje się dwóm apostołom: św. Andrzejowi, pierwszemu powołanemu oraz Szymonowi zwanemu Kananejczykiem lub Gorliwym. Kościół gruziński jest autokefaliczny, a tę autokefalię tłumaczy właśnie jego wymiar apostolski, który jest warunkiem koniecznym samodzielności jurysdykcyjnej. O ewangelizacji terenów Gruzji w czasach poapostolskich niewiele wiemy, ale z dokumentów soboru nicejskiego dowiadujemy się, że w obradach uczestniczył biskup Stratofil, pochodzący z miasta Pityus w północnej Gruzji, które obecnie nazywa się Biczwinta¹⁶. Kolejny etap ewangelizacji Sakartwelo, bo tak nazywają swój kraj Gruzini, przypisuje się świętej Nino¹⁷. Według jednej z tradycji była ona chrześcijańską niewolnicą z Kapadocji sprzedaną gruzińskiemu panu. Gdy przybyła do Gruzji, stała się krzewicielką wiary w Chrystusa. Przykładem własnego życia ukazywała drogę Ewangelii, jej życiu towarzyszyły również liczne cuda. Inna tradycja opowiada, że była krewną patriarchy Jerozolimy. Pewnego razu doświadczyła mistycznej wizji, w której Matka Boża prosiła ją o udanie się na Kaukaz, w celu głoszenia Ewangelii. Św. Nino udała się na Kaukaz z krzyżem wykonanym z dwóch gałązek winorośli przewiązanych kosmykiem własnych włosów. Z informacji przekazanych przez Rufina wynika, że Nino miała być captiva, czyli niewolnicą, co jednak nie jest takie oczywiste. Jest mało prawdopodobne, że „państwo” takie jak Gruzja, które na początku IV w. po Chr. mogło być uważane za zależne od Rzymu, przyjmowało zakładników lub więźniów. Biorąc pod uwagę ascetyczny tryb życia prowadzony przez świętą, a opisywany przez Rufina, termin captiva mógłby być raczej użyty w kontekście religijnym jako captiva Christi[i]. Samo imię Nino, które w takim brzmieniu przytacza lokalna tradycja, mogłoby być deformacją słowa [i]nonna, którym w owym czasie nazywane były dziewice poświęcone Bogu. Choć dzisiaj nie można rozstrzygnąć, która z tradycji jest autentyczna, to właśnie św. Nino przypisuje się wpływ na przyjęcie przez Gruzję chrześcijaństwa w 337 r. po Chr. Wydarzenia te miały miejsce za panowania cesarza Konstantyna, gdy królem Iberii, według źródeł gruzińskich, był Mirian. Cesarz rzymski został poproszony o wysłanie kapłanów do Nino, aby ochrzcili nowych adeptów. W ten sposób, dzięki działalności Nino, obszary te otrzymały chrzest z rąk kapłanów, którzy przybyli z bizantyńskiego Zachodu. Z dzieła Rufina z Akwilei dowiadujemy się, że przy ukrzyżowaniu Jezusa na Kalwarii był obecny Żyd o imieniu Elioz, daleki krewny proroka Eliasza, który przybył z Mcchety, by stanąć w obronie Jezusa, ale nie zdążył. Wykupił szaty Jezusa, aby mógł je zabrać do Mcchety¹⁸. Powrócił do ojczyzny wraz z Longinem, który jest identyfikowany z centurionem rzymskim obecnym przy męce i śmierci. Począwszy od V w. po Chr. uważa się go za jednego z pierwszych męczenników, mówią o nim apokryfy w języku greckim, ormiańskim, arabskim i syryjskim. Doniosłość tego wydarzenia zostaje zauważona trzysta lat później, gdy św. Nino głosi Ewangelię w Mcchecie. W owym czasie zostało odnalezione miejsce, gdzie znajdowały się szaty i zostało one uznane za „środek świata”. Zgodnie z tradycją wyrażoną w Nawróceniu Kartlii, były to szaty, które miał na sobie Jezus podczas chrztu i podczas przemienienia na Górze Tabor, tak więc uczestniczyły w tajemnicy światła. Jak mówi ewangelista Mateusz, w momencie przemienienia Jezusa: „twarz Jego zajaśniała jak słońce, odzienie zaś stało się białe jak światło” (17,2)¹⁹. Wiemy, że w V w. po Chr. utworzono na terenie Gruzji dwanaście eparchii biskupich, których liczba w krótkim czasie wzrosła do trzydziestu trzech. Pod koniec V lub na początku VI w. został ustanowiony katolikosat. Wielu uważa, że pierwszym katolikosem był Saba I (532–552). Tytuł katolikos był nadawany pasterzowi Kościoła, którego jurysdykcja obejmowała społeczność zamieszkującą obszary znajdujące się poza granicami Cesarstwa Rzymskiego, czyli poza rzymską oikoumene. Katolikos jest biskupem głównym na danym obszarze, ale niższym rangą niż patriarcha. W VIII w. patriarcha Antiochii Teofilakt nadał Kościołowi Mcchety przywilej ustanawiania własnych katolikosów i właściwie od tego momentu możemy mówić o autokefalii Kościoła kartlijskiego²⁰. 5. Kościół maronitów Nazwa Kościoła pochodzi od imienia jego założyciela św. Marona, mnicha, pustelnika, kapłana i nauczyciela, cudotwórcy i uzdrowiciela, żyjącego w pod koniec IV w. po Chr. w górach Taurus nad rzeką Orontes w Syrii, na terenie patriarchatu Antiochii. Maron wykształcił wielu uczniów, którzy założyli wspólnotę mieszkającą w monastyrze Beit-Maroun. Klasztor Marona znajdował się nieopodal Hamy, w dystrykcie Hims w Syrii. Maronici uznali naukę Soboru Chalcedońskiego 451 r. i w ten sposób narazili się na prześladowania ze strony monofizytów. Ze względów politycznych przedstawiciele wspólnoty maronickiej nie uczestniczyli w obradach VI Soboru Ekumenicznego w Konstantynopolu 680/681 i dlatego początkowo nie przyjęli postanowień soborowych potępiających monoteletyzm, czyli doktrynę głoszącą, że Chrystus miał dwie natury i jedną wolę²¹. Emigrując w góry Libanu, założyli wiele klasztorów. W 687 r. w dolinie Jbeil obrali własnego patriarchę Jana Marona, biskupa Botrys w Libanie. Jako odrębna wspólnota po raz pierwszy uznani zostali przez kalifa Marwana (744–748). W IX w. wielu maronitów pod wpływem prześladowań zbiegło na Cypr. W 1181 r. patriarcha maronicki złożył przysięgę wierności i przystąpił do unii z Rzymem. 6. Kościół koptyjski Kościół koptyjski za swego założyciela uważa św. Marka Ewangelistę. Według tradycji (św. Hieronim, Klemens Aleksandryjski) Marek pochodził z Krainy Cyrenejskiej położonej nad Morzem Śródziemnym w Afryce Północnej (obecnie Libia)²². Za tradycją o pochodzeniu Marka z okolic Cyreny może przemawiać również wąwóz Wadi Marcus oraz grota św. Marka położona u źródeł, które dają początek potokowi w pobliżu Cyreny. Zatem jest bardzo prawdopodobne, że jego rodzina sprowadziła się do Palestyny z okolic Cyreny. Niektórzy sądzą, że właśnie w jego domu Jezus spożył ostatnią wieczerzę. W pierwotnym Kościele stał się bliskim współpracownikiem Piotra, a następnie Pawła. Według Euzebiusza²³ w pierwszym lub trzecim roku panowania cesarza Klaudiusza (41–54) Marek odwiedził Egipt, a więc w 41/42 lub 43/44²⁴. Ten pierwszy pobyt nie mógł trwać zbyt długo, bo już w 44 r. towarzyszył Barnabie i św. Pawłowi w podróży do Jerozolimy, gdy przybyli z jałmużną zebraną w Antiochii i Azji Mniejszej (Dz 12,25)²⁵. W 49 r. lub 50 r. po Chr. za panowania cesarza Klaudiusza, Marek ponownie udał się do Egiptu²⁶, aby głosić Ewangelię, a następnie do rodzinnej Cyrenejki. Tutaj należałoby umieścić tradycję Kościoła o przebywaniu Marka na terenie Libii, zwanej wówczas Marmariką i Amoniką. Jego głoszenie Ewangelii wpłynęło na nawrócenie wielu pogan z tych terenów na wiarę chrześcijańską. Wydaje się, że ostatnie lata życia Marek spędził w Aleksandrii i stąd zarządzał Kościołem w Egipcie²⁷. Jego męczeńską śmierć tradycja wiąże z ostatnim rokiem rządów cesarza Nerona (54–68)²⁸. Bardzo późna tradycja (VII w.) mówi o męczeństwie Marka w Egipcie za cesarza Trajana (98–117)²⁹. Tron patriarchy Aleksandrii nazwano „krzesłem św. Marka”. Za związaniem Ewangelisty Marka z Aleksandrią przemawia również tradycja recepcji jego Ewangelii w tym środowisku. To właśnie w Aleksandrii, według świadectwa Klemensa Aleksandryjskiego pojawia się święto Chrztu. Wydarzenie chrztu wyeksponowane było właśnie przez Ewangelistę Marka³⁰. To właśnie tutaj powstaną apokryfy eksponujące w szczególny sposób wydarzenia cudowne, do których orędzia tak przywiązany jest Ewangelista Marek. Za powstaniem Ewangelii Marka w Aleksandrii, w Egipcie opowiada się również część tradycji, którą reprezentuje św. Jan Chryzostom³¹. Nie znamy ewentualnych pierwszych następców Marka w Aleksandrii. Najstarsza pewna wzmianka odnośnie do Kościoła w Egipcie dotyczy Demetriusza, który został biskupem Aleksandrii w dziesiątym roku rządów Kommodusa, czyli w 189 r. po Chr. i pełnił swoją posługę do 232 r.³² Aleksandria stała się słynnym ośrodkiem teologicznym. Tutaj nauczali Panten (zm. przed 200 r.) i jego uczeń Klemens Aleksandryjski (zm. przed 215 r.), znakomity apologeta oraz od 203/204 r. Orygenes, uczeń Klemensa i neoplatonika Ammoniusza Sakkasa. Na chrześcijaństwo Egiptu oddziaływały wpływy gnozy oraz manichejczyków. W szczególny sposób Kościół aleksandryjski został dotknięty w czasie prześladowań za cesarza Dioklecjana (284–305), nawet od początków jego panowania zaczęto liczyć „erę męczenników”. Następnie Kościół aleksandryjski zmagał się z poglądami Ariusza za rządów takich wybitnych biskupów, jak Aleksander I (312–373), Atanazy Wielki (295–373) i Cyryl I (412–444). Patriarcha Cyryl odegrał wybitną rolę na Soborze Efeskim w 431 r. po Chr., którego szczególną zasługą było ogłoszenie uroczyście prawdy, że Maryja jest Theotokos (Bożarodzicielka). Jednak gdy w 451 r. ogłoszono dogmat o odrębności dwóch natur Chrystusa, Kościół aleksandryjski nie uznał tej prawdy, preferując dominację natury boskiej nad naturą ludzką w Chrystusie. Ostatecznie doszło do rozłamu w Kościele aleksandryjskim i powstał patriarchat grecki, wierny cesarzowi (melchici) oraz Kościół koptyjski sprzeciwiający się postanowieniom Soboru w Chalcedonie z 451 r. głoszącemu, że natura boska w Chrystusie wchłonęła naturę ludzką, stąd Kościół ten nazywany jest monofizyckim. 7. Kościół etiopski W IV w. po Chr. za rządów dynamicznego władcy Ezany Etiopia przyjmuje chrześcijaństwo³³. Władca ten około 350 r. po Chr. zdobył Meroe, kładąc kres królestwu istniejącemu od VI w. przed Chr.³⁴ Król ten pozostawił stelę, na której jest tekst zapisany w trzech językach po grecku, sabejsku i w ge’ez. Początki chrześcijaństwa owiane są tajemnicą, w której trudno odróżnić legendę od faktów historycznych. Łaciński historyk Rufinus (345–410) pod koniec IV w. opisuje historię kształtowania się chrześcijaństwa na podstawie relacji ze spotkania z jednym z inicjatorów chrześcijaństwa w Etiopii, Aedesiusem. Opowieść tę powtarzają również inni pisarze, Sokrates, Teodoret i Sozomenos. Zaczyna się ona w Tyrze, gdy syryjski kupiec Meropius postanawia wyruszyć drogą morską do Indii. Zabiera ze sobą dwóch młodszych krewnych Frumentiusa i Aedesiusa. W drodze powrotnej z Indii, gdy zawinęli do jednego z portów okazało się, że wygasł traktat między mieszkańcami portu a Rzymem i załoga statku została wymordowana. Kupiec i jego krewni szczęśliwie uniknęli śmierci. Zostali aresztowani i zaprowadzeni do króla³⁵, który uczynił ich swoimi sługami. W końcu na dworze królewskim udało się awansować Frumentiusowi i Aedesiusowi. Frumentius, który był zdolniejszy, został skarbnikiem i sekretarzem królewskim, a Aedesius został podczaszym królewskim. Po śmierci króla regentką³⁶ została królowa do czasu przejęcia władzy przez małoletniego syna³⁷. Frumentius i Aedesius odzyskali wolność, ale pozostali w królestwie i na wyraźną prośbę królowej pomagali regentce w rządzeniu krajem. Frumentius otrzymał stanowisko ministra. Jak wspomina historyk Rufinus, w tym czasie „Bóg poruszył serce” Frumentiusa, który wierzył w Chrystusa. Osiedlał on na terenie królestwa rzymskich kupców wyznających wiarę w Chrystusa i budował kościoły. Kiedy młody król dorósł, prosił o dalszą pomoc Frumentiusa i Aedesiusa, którzy zamierzali wrócić w swoje rodzinne strony. Aedesius wyruszył do Tyru, gdzie spotkał go historyk Rufinus, który opisał ich dzieje, a Frumentius udał się do Aleksandrii, by nawiązać łączność z patriarchą Atanazym. Najwyraźniej chrześcijaństwo na terenie Etiopii zaczęło się rozwijać spontanicznie i w pierwszej fazie nie posiadało żadnych form zależności od którejkolwiek ówczesnej metropolii chrześcijańskiej. Frumentius opowiedział Atanazemu, że w Etiopii jest „wielu zgromadzonych chrześcijan” i powstało wiele kościołów, ale nie ma biskupa. Atanazy przyznał mu rację i mianował go biskupem. Zatem Frumentius przeszedł karierę od niewolnika poprzez stanowisko skarbnika i ministra królewskiego do funkcji biskupa Aksum. Wyświęcony przez Atanazego na biskupa, wrócił na wyżyny Tigray do Aksum, by kierować młodym Kościołem. Odtąd znany będzie jako Abba Selama – Ojciec Pokoju³⁸. Historię tę pośrednio potwierdza sam Atanazy, który w swej Apologii przedstawia list cesarza Konstantyna II do władcy Aksum. List został napisany około 356 r. po Chr. Cesarz próbuje nakłonić biskupa Frumentiusa do złożenia przysięgi lojalności wobec ariańskiego patriarchy Aleksandrii, jakim był Jerzy z Kapadocji. Historyk Ammianus Marcellinus nazywa go „wężem w ludzkiej skórze”. Cesarz doprowadził do nominacji Jerzego w miejsce Atanazego i pragnął, by jego człowiek określił, czy „Frumentius jest godny, by uznać go za biskupa i by wyświęcić go zgodnie z prawem”. Najwyraźniej pragnął uniezależnić Etiopię od wpływów Atanazego i przeprowadzić kler pod rządy Jerzego. Przyjmowanie przez Etiopczyków wiary chrześcijańskiej przebiegało stopniowo, bowiem w czasach Frumencjusza i późniejszych językiem używanym w kościołach była greka. Dopiero tłumaczenie Starego i Nowego Testamentu na język ge’ez, dostępny dla ludu, upowszechniło prawdy wiary. Najczęściej przyjmuje się, że tekst Biblii w języku ge’ez był już dostępny w V w., a najpóźniej w VI w. po Chr.³⁹ Epoka kształtowania się początków Kościoła etiopskiego naznaczona była sporami teologicznymi. W 451 r. po Chr. Sobór Chalcedoński potępił monofizytyzm. Wielu zwolenników poglądów monofizyckich szukało schronienia poza Bizancjum. W ten sposób napiętnowani mnisi około 480 r. po Chr. docierają do Etiopii i upowszechniają monofizytyzm. Według tradycji z Aleksandrii i Syrii⁴⁰ przybyło dziewięciu mnichów przez Kościół etiopski czczonych jako świętych⁴¹. Byli to: Ze-Mikael Aregaui, Pantaleon, Izaak Garima, Aftsje, Guba, Alief (lub Ots), Metay (lub Jymata), Likanos, Tsyhma. Śledząc historię przyjęcia wiary w Chrystusa możemy tylko przypuszczać, że chrześcijaństwo w Etiopii rozwijało się o wiele wcześniej, ale w czasach konsolidacji królestwa Aksum nastąpiło mianowanie biskupa Frumentiusa, który rzeczywiście mógł być obcego pochodzenia. Należy pamiętać, że Łukasz, autor Dziejów Apostolskich, wspomina o nawróceniu dworzanina królowej etiopskiej Kandaki (Dz 8,26–39), a tradycja przypisuje ewangelizację Etiopii Apostołowi Mateuszowi. Wydaje się, że zanim zostały ustanowione struktury Kościoła w Etiopii w IV stuleciu, już wcześniej dotarli tutaj chrześcijanie, którzy trzymali się tradycji judeochrześcijańskiej. Późna tradycja Kościoła umieszcza również działalność Apostoła Macieja w Etiopii. Po przyjęciu chrześcijaństwa królestwo z centrum w Aksum rozwijało się dynamicznie do VI w. po Chr. Za panowania Kaleba (zwanego także Ylle Atsbyha) królestwo Aksum próbowało sięgnąć wpływami na Półwysep Arabski. Pretekstem stały się prześladowania chrześcijan w mieście Nagran, gdzie zginął Aretas, a wraz z nim 340 innych chrześcijan. Prześladowania rozpoczął zjudaizowany władca Himjaru Dhu Nuwas. W obronie chrześcijan wystąpił ówczesny patriarcha Aleksandrii Tymoteusz. W tle konfliktu o charakterze religijnym tliła się walka o wpływy w handlu pomiędzy Persją i Bizancjum. Pierwsza wyprawa w 523 r. po Chr. zakończyła się porażką wojsk Kaleba. Powtórna ekspedycja, podjęta w 525 r. zakończyła się zwycięstwem Kaleba. Podobno po powrocie do Aksum Ylle Atsbyha zrzekł się tronu etiopskiego, koronę odesłał do Jerozolimy i został mnichem, przybierając imię Kaleb, pod którym będzie powszechnie znany. Wydarzenia te zrelacjonował historyk bizantyński, Prokop: „W czasie, gdy prowadził on [cesarz Justynian] wojnę, Ellesteusz, król Etiopów, który był chrześcijaninem i wielką troską otaczał sprawy wiary, dowiedział się, że niemało Himiarytów żydowskiego pochodzenia, zamieszkujących przeciwległy kontynent, jak również wielu wyznawców tej starożytnej wiary, nakładało na tamtejszych chrześcijan ogromne podatki. (Ellesteusz) zebrał flotę i wojsko i wysłał je przeciw nim. Wygrawszy bitwę, zabił dużo Himiarytów, a nawet samego króla. Na jego miejsce ustanowił króla chrześcijańskiego, himiaryckiego pochodzenia, imieniem Ezymfeusz, któremu postawił jako warunek płacenie rocznej daniny Etiopom. Następnie powrócił do ojczyzny”. O prężności chrześcijaństwa w tym okresie może świadczyć fakt przybycia z Etiopii w VI w. na teren Syrii mnicha o imieniu Mojżesz, który zorganizował klasztor i żył jako pustelnik⁴². Uważa się, że w dużej mierze chrześcijaństwo do Arabii Południowej przenikało z Etiopii. 8. Kościół chaldejski Mimo że historycznie Kościół chaldejski nie jest klasyfikowany jako Kościół starożytny, ale ponieważ jest powiązany tradycjami z kościołami starożytnymi Wschodu, często jest prezentowany wraz z innymi Kościołami starożytnymi Bliskiego Wschodu. Katolicki Patriarchat obrządku chaldejskiego powstał w 1553 r. na skutek wewnętrznego konfliktu dotyczącego wyboru patriarchy w łonie Apostolskiego Kościoła Wschodu⁴³. Idea poszukiwania łączności z Rzymem pojawiała się wielokrotnie wśród Nestorian. W 1237 r. metropolita Syrii, a w 1245 r. metropolita Nisbisu z pięcioma innymi biskupami złożyli wyznanie wiary, które potwierdzało jedność w głównych prawdach wiary. W 1340 r. chaldejczycy zamieszkujący na Cyprze weszli w unię z Kościołem rzymskim. W 1830 r. patriarcha Mosulu otrzymał od papieża Piusa VIII tytuł „chaldejskiego patriarchy Babilonu”. Patriarcha Józef VII Ghanima (1947–1958) przeniósł swoją stolicę z Mosulu do Bagdadu. Kościół ten posiada własne księgi liturgiczne, pielęgnuje tradycje chrześcijan Wschodu i używa w liturgii języka aramejskiego. Konkluzja Gdy odwiedzamy kraje Wschodu, wielokrotnie koncentrujemy się na bogactwie różnych kultur, które trwają tutaj od wieków i może się okazać, że nie zauważamy skromnych wspólnot chrześcijańskich, które zmagają się z trudną rzeczywistością. Kościół koptyjski przeżywa trudne chwile w czasie zachodzących przemian społecznych. Wielu chrześcijan jest atakowanych, a Kościoły podpalane przez podekscytowany tłum. W Syrii już od dłuższego czasu trwa walka o władzę, a zakładnikami tego konfliktu stają się często chrześcijanie zmuszeni do opuszczenia swoich domów i świątyń. Podobny los spotkał chrześcijan w Iraku, którzy w wyniku trwającej wiele lat wojny niejednokrotnie musieli emigrować ze swoich ojczystych stron. W Iranie chrześcijanie często są dyskryminowani w życiu społecznym i przymuszani do przyjęcia stylu życia obcego ich kulturze. W Libanie chrześcijanie żyją w niepewności o przyszłość, która budowana jest na kruchym pokoju osiągniętym po latach wojny. Kościół etiopski wychodzi obalały po latach dyktatury inspirowanej przez idee socjalistyczne. Kościół ormiański leczy rany po prześladowaniach z 1915 r., kiedy w czasie przymusowej deportacji kierowanej przez rząd w Istambule zginęło wielu Ormian (ok. 1,5 mln). Przez następne dziesięciolecia wspólnota wierzących musiała się zmagać z zaplanowaną ateizacją prowadzoną przez władze Związku Radzieckiego. Losy chrześcijan w Gruzji naznaczone są walką o zachowanie własnej tożsamości, która po latach wpływów Związku Radzieckiego wymaga odbudowy. Możemy sobie zadać pytanie, czy uczyniliśmy wszystko, by pamiętać o potrzebach chrześcijan Wschodu, czy wystarczająco wspieramy ich troskę o zachowanie tradycji wiary poprzez następne pokolenia? Przypisy: ¹ Por. Leon XIII, Orientalium Dignitas, (30 listopada 1894). ² Por. Jan Paweł II, List apost., Orientale Lumen, (2 maja 1995), nr 28. ³ Zob. Benedykt XVI, Ecclesia in Medio Oriente, (14 września 2012), 8. ⁴ Zob. Benedykt XVI, Ecclesia in Medio Oriente, 31. ⁵ Zob. Benedykt XVI, Ecclesia in Medio Oriente, 83. ⁶ Por. A. Flis, Zapomniani bracia. Ginący świat chrześcijan Bliskiego Wschodu, Kraków 2003, 21n. ⁷ Por. A. Flis, Zapomniani bracia., dz. cyt., 29. ⁸ Na temat klasztorów Tur Abdin pisze: H. Hollerweger, Turabdin, Tur Abdin 1999. ⁹ W XIX w. – po odkryciu starożytnych ruin Niniwy – niektórzy europejscy badacze uznali mieszkających w ich sąsiedztwie nestorian za potomków starożytnych Asyryjczyków. Wspólnota nestoriańska podążyła tym tropem nazwała swój Kościół Asyryjskim Kościołem Wschodu. ¹⁰ Por. A. Flis, Zapomniani bracia., dz. cyt., 25n. ¹¹ Tamże, 32n. ¹² Por. M. Ormanian, The Church of Armenia, Yerevan 2011, 25. ¹³ Por. Z. Orbelyán, Armenia. Historia, naturaleza, religion, curiosidades, Yerevan 2012, 72. ¹⁴ Por. Tertulian, Adversus Iudaeos, 7,4-5. ¹⁵ Por. P. Siniscalco, Starożytne Kościoły Wschodnie, Kraków 2013, 236. ¹⁶ Por. P. Siniscalco, Starożytne Kościoły Wschodnie, dz. cyt., 256. ¹⁷ Życiorys św. Nino prezentuje: The life of St. Nino, Bodbe Convent of St. Nino, 2010. ¹⁸ Tę legendarną opowieść ciągle możemy usłyszeć w sanktuarium Sweti Cchoweli („Drzewo życia”) w Mccchecie. ¹⁹ Por. P. Siniscalco, Starożytne Kościoły Wschodnie, dz. cyt., 255. ²⁰ Tamże, 257. ²¹ Tamże, 194. ²² Por. O. F. A. Meinardus, The Historic Coptic Churches of Cairo, Cairo 1994, 68. ²³ R. Bartnicki uważa, że przekaz ten nie jest pewny. Tenże, Autorstwo Ewangelii według św. Marka, w: Liturgia Domus Carissima, Warszawa 1998, 55 ²⁴ Por. O. F. A. Meinardus, Two Thousand Years of Coptic Christianity, Cairo 2002, 28. ²⁵ „Barnaba i Szaweł, wypełniwszy swoje zadania, powrócili z Jerozolimy zabierając ze sobą Jana, zwanego Markiem” (Dz 12,25) ²⁶ Gdybyśmy przyjęli bardzo wczesną datę powstania jego ewangelii, to właśnie Aleksandria wydaje się najodpowiedniejszym miejscem do redakcji jego dzieła. ²⁷ Por. S. Tekiel, W poszukiwaniu groty św. Marka, Miejsca Święte, 76(2003) nr 4, 31n. ²⁸ Por. M. Kamil, Coptic Egypt, Cairo 1968, 32. ²⁹ Por. S. Mędala, Ewangelie synoptyczne, w: Wprowadzenie w myśl i wezwanie ksiąg biblijnych, T. 8, Warszawa 2006, 160. ³⁰ Por. J. Daniélou, Teologia judeochrześcijańska, Kraków 2002, 32. ³¹ J. Chryzostom, In Mt. Com. 1,3 (PG 57,12). Por. S. Gądecki, Wstęp do Ewangelii synoptycznych, Gniezno 1992, 29. ³² Por. P. Siniscalco, Starożytne Kościoły Wschodnie, dz. cyt., 72. ³³ Ciekawa jest tradycja, że Ezana za nim przyjął chrześcijaństwo czytał Psalmy Dawidowe, co sugerowałoby, że wcześniej był wyznawcą judaizmu. Por. J. Bruce, Travels to Discover the Source of the Nile in the years 1768,1769,1770,1771,1772 and 1773, Edynburg 1790, 500. ³⁴ Por. T. Delessa, G. Alemayehu, Ethiopian History, Aster Nega Publishing Enterprise 1998, 12. ³⁵ Królem, który tak wielkodusznie przyjął dwóch młodzieńców z Tyru, był prawdopodobnie Ylle Amida. ³⁶ Wdowa po Ylle Amida, królowa regentka miała imię Sofia. ³⁷ Małoletnim synem był prawdopodobnie Ezana, zwany później Abryhą, co w etiopskim oznacza „on oświeca”, a jego brat Szejezana zwany był również Atsybychą, co oznacza „on, który przynosi świt”. Por. S. Pankhurst, Z kraju królowej Saby, Warszawa 1997, 44. ³⁸ Por. S. Pankhurst, Z kraju królowej Saby, dz. cyt., 43. Ustanowienie Frumentiusa biskupem datuje się na około 330 r. po Chr. Por. K. K. Merahi, Christianity in Ethiopia, Addis Ababa 2007, 7 ³⁹ Por. Etiopia, w: Starożytne cywilizacje, nr 31, red. B. R. Zagórski, Poznań-Warszawa [br. r. wyd.], 8. ⁴⁰ Por. T. Yates, Rozszerzanie się chrześcijaństwa, Warszawa 2005, 69 ⁴¹ Por. A. Bober, Antologia patrystyczna, Kraków 1965, 473. ⁴² Por. B. Trabulsje, Perły Bliskiego Wschodu, Warszawa 2001, 108. ⁴³ Por. A. Kaim, Kościół chaldejski. Dziedzic objawienia i źródło charyzmatu, Poznań 2001, 19. ■ Ks. Jan Klinkowski, Legnickie Wiadomości Diecezjalne, XXII (2013), nr 2, 80-95. Kwestie poruszone w tym artykule ks. Jan Klinkowski przedstawił w wykładzie pt. „Kościoły chrześcijańskie na Bliskim i Środkowym Wschodzie“ wygłoszonym w Duszpasterstwie Ludzi Pracy ’90 dnia 26 lutego 2015 r.
(c) 2006-2024 https://www.dlp90.pl