Wkład duchowieństwa katolickiego w 100-lecie ruchu harcerskiego w Polsce
Wstęp
Harcerstwo jest ruchem wychowawczym, prowadzącym od stu lat kolejne pokolenia Polaków drogą służby Bogu i Polsce poprzez praktyczną realizację miłości bliźniego, w myśl zasad prawa harcerskiego. Takie określenie ideowego celu tego ruchu zawarte zostało w przyrzeczeniu, które każdy harcerz składa, otrzymując Krzyż Harcerski – znak Chrystusa.
To głęboko ewangeliczne wychowanie obejmuje całego człowieka, w jego wszystkich wymiarach rozwoju. W integralnym oddziaływaniu wychowawczym harcerstwa nie mogło zabraknąć formacji religijnej. Było i jest to zgodne z założeniami twórcy skautingu angielskiego – generała Roberta Baden-Powella1, który podkreślał znaczenie wyznaniowości drużyn skautowych.
Polski skauting – inaczej harcerstwo – rozwijał się od 1911 roku w przeważającej mierze wśród młodzieży katolickiej. Od początku zatem rysowała się konieczność objęcia tego ruchu opieką religijną przez Kościół. Od pierwszych lat istnienia skautingu na ziemiach polskich wielu kapłanów, otrzymując niejednokrotnie zachętę ze strony biskupów, rozpoczęło w nim pracę. Wielu z nich, często wybitnych przedstawicieli duchowieństwa, zaangażowało się w tworzenie ruchu harcerskiego w poszczególnych zaborach. Rozwój organizacji, która w 1918 roku otrzymała nazwę Związku Harcerstwa Polskiego, nastąpił w okresie międzywojennym w latach 1921-1939. Doszło wówczas do szerokiego zaangażowania duchowieństwa w działalność harcerską. Proces ten wiązał się także z przełomem w rozumieniu nowoczesnego duszpasterstwa wśród młodzieży, który polegał na wyjściu księży ze świątyń i klasztorów do środowisk dzieci, młodzieży i starszych, aby w ten sposób zaangażować ich w aktywne życie Kościoła. Budowanie społeczeństwa katolickiego, w myśl nauki papieża Leona XIII i wypowiedzi papieża Piusa XI odnośnie do tworzenia katolickich organizacji w społeczeństwie, nakierowało Kościół powszechny na włączenie się w pracę światowego skautingu, a w Polsce Związku Harcerstwa Polskiego.
Okres II wojny światowej, choć przyniósł ze sobą wiele bolesnych doświadczeń, dla większości Polaków nie był czasem chaosu i apatii. Wielu ludzi po otrząśnięciu się po wrześniowej klęsce 1939 roku stanęło do czynnej walki z okupantem. Wśród nich nie zabrakło harcerek i harcerzy. Nowa rzeczywistość, w jakiej funkcjonowało konspiracyjne harcerstwo (ZHP z czasem przyjęło nazwę Szare Szeregi)2, wymagała pomocy kapłanów. Oni to stawali u boku zmuszonej do walki młodzieży, aby pomagać jej przezwyciężać napięcia, jakie w nich rodziła czynna walka z bronią w ręku, a w związku z nią nieustanne zagrożenie śmiercią.
Po zakończeniu zawieruchy wojennej wśród harcerzy także nie zabrakło kapłanów Kościoła katolickiego. Niemalże do ostatnich chwil istnienia ZHP – do momentu wcielenia go do Związku Młodzieży Polskiej na przełomie 1949 i 1950 roku – służyli swoją posługą kapłańską, sprawując sakramenty, głosząc słowo Boże, a w ten sposób przypominali, na czym polega harcerska służba Bogu, Polsce i bliźnim.
Celem pracy jest ukazanie form i środków, jakimi posługiwali się i jakie wypracowali poszczególni kapelani naczelni ZHP w prowadzeniu pracy duszpasterskiej w największej organizacji wychowawczej, jaką bez wątpienia od 100 lat jest Związek Harcerstwa Polskiego. Zamierzamy przyjrzeć się ich dokonaniom, prezentując zarazem kolejne etapy ich życia. W sposób szczególny autor pragnie przedstawić rolę celebracji liturgicznych i funkcji wychowawczych w ramach szeroko rozumianej działalności duszpasterskiej i organizacyjnej.
Na przestrzeni przyjętego okresu (1925-1949) omawianą funkcję pełniło sześciu prezbiterów. Byli nimi: ks. Antoni Bogdański z diecezji kujawsko-kaliskiej (dzisiejsza diecezja włocławska), ks. Józef Sobczyński z diecezji częstochowskiej, ks. Marian Wojciech Luzar z archidiecezji krakowskiej, ks. Jan Paweł Mauersberger z archidiecezji warszawskiej, ks. Jan Zieja z diecezji pińskiej (posługujący w archidiecezji warszawskiej) i ks. Włodzimierz Ławrynowicz z diecezji łódzkiej. Wyznacznikiem, jaki przyjęto w pracy, stała się nominacja na kapelana naczelnego ZHP ze strony Konferencji Episkopatu Polski oraz rozkaz Naczelnictwa ZHP.
W temacie pracy zawarte są dwie daty. Stanowią one niejako dwie klamry spinające fakt zaistnienia funkcji kapelana naczelnego ZHP oraz faktycznego zlikwidowania tej funkcji. W roku 1925, na skutek wspólnej inicjatywy władz harcerskich i szerokiego grona instruktorskiego z terenu całego kraju powołany został pierwszy kapelan naczelny ZHP – wówczas nazywany związkowym. Powołanie tego rodzaju funkcji wiązało się nie tylko z inicjatywą środowisk harcerskich, ale także z możliwościami, jakie zaistniały po podpisaniu przez Rząd II Rzeczypospolitej konkordatu ze Stolicą Apostolską, co miało miejsce 10 lutego 1925 roku3. Datą zamykającą przyjęty okres jest faktyczna likwidacja ZHP, o czym wspomniano już powyżej.
Oprócz czasowego zakresu istnieje jeszcze zakres terenowy. Terenem działalności kapelanów naczelnych jest obszar państwa polskiego w jego granicach przed wybuchem II wojny światowej, następnie w czasie okupacji hitlerowsko-sowieckiej oraz po jej zakończeniu. Takie zawężenie tematu wynika z faktu powstania – z chwilą wybuchu II wojny światowej – Związku Harcerstwa Polskiego poza granicami kraju4. W trakcie kwerendy źródłowej nie znaleziono dokumentów mówiących o istnieniu w omawianych latach funkcji kapelana naczelnego ZHP poza granicami kraju. W ostatnich dziesięcioleciach XX i w pierwszych latach XXI wieku funkcję kapelana naczelnego ZHP poza granicami kraju pełnił śp. ks. prałat dr Zdzisław Peszkowski (1918-2007)5.
Na sukces wychowawczy ruchu harcerskiego, cieszącego się w okresie dziejów Polski przyjętym do badań ogromnym zaufaniem społecznym, mieli wpływ księża kapelani harcerscy, pod kierunkiem kapelanów naczelnych. Dlatego też wydaje się cenne, aby wydobyć i ukazać to, jak ówcześni kapelani naczelni posługiwali duszpastersko harcerkom i harcerzom, instruktorkom i instruktorom. Dotychczasowy stan badań nad obranym tematem jest w bardzo nikłym procencie opracowany przez historyków ruchu harcerskiego.
Praca niniejsza pragnie być próbą pierwszego w Polsce opracowania monograficznego na temat kapelanów naczelnych Związku Harcerstwa Polskiego w latach 1925-1949. Problematyka zostanie przedstawiona w oparciu o bogatą bazę źródłową.
Wiele istotnych informacji związanych z działalnością kapelanów naczelnych ZHP spowodowało, iż pierwotny zamiar usytuowania posługi kapelanów naczelnych w latach 1925-1939 rozszerzył się do roku 1949.
Informacje na temat działalności kapelanów naczelnych można znaleźć w kilku opracowaniach: w numerze 2 (173) „Chrześcijanina w świecie” z 1988 roku znajdują się dwa artykuły Grzegorza Nowika: „Wychowanie religijne w harcerstwie 1910-1939”6 oraz artykuł Juliana Kwieka: „Życie religijne w harcerstwie 1945-1950”7. W pracy wykorzystano cenny dla naszych badań artykuł Stanisława Broniewskiego o działalności naczelnego kapelana Szarych Szeregów ks. Jana Ziei8.
W 1983 roku na Wydziale Prawa Kanonicznego Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie powstała praca Andrzeja Adamczyka9, zawierająca informacje istotne dla opracowania tematu. Ponadto skorzystano z pracy magisterskiej ks. Grzegorza Odrzywołka napisanej w Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie w 1994 roku10.
Na wyszczególnienie zasługuje praca doktorska ks. Krzysztofa Bojki11. Jak twierdzi jej recenzent, ks. prof. Józef Swastek, ks. Bojko należy do najbardziej fachowych badaczy historii harcerstwa polskiego, a zagadnienia związane z historią i duszpasterstwem pasjonują go od lat gimnazjalnych. Autor ten, pod pseudonimem Jerzy Milkulicz, kilkakrotnie publikował na łamach czasopisma „Czuwajmy” artykuły poświęcone kapelanom naczelnym ZHP. W ostatnich latach na łamach tegoż czasopisma swoje artykuły o tej tematyce publikował „odwołany na wieczna wartę” w 2006 roku hm. Jan Komorowski – instruktor wrocławskiego ZHR.
W przeprowadzonych badaniach autor wykorzystał także druki o charakterze źródłowym znajdujące się w Bibliotece Narodowej w Warszawie i w Bibliotece im. Ossolińskich we Wrocławiu. W wymienionych bibliotekach znajdują się następujące periodyki oraz jednodniówki: "Harcerz", "Harcmistrz", "Skaut", "Na Tropie", "Harcerstwo", "Czuj Duch", "Strażnica Harcerska", "Skrzydła", "Wiadomości Urzędowe ZHP", "Głos Harcerza", "Nasz Druh". Do wymienionych czasopism należy dodać jeszcze coroczne "Sprawozdania NRH", a w nich sprawozdania z działalności Działu Duszpasterskiego Naczelnictwa ZHP. W Bibliotece Narodowej w Warszawie znajdują się także dwa numery "Biuletynu Działu Duszpasterskiego Naczelnictwa ZHP".
W czasie przygotowania niniejszej dysertacji autor przeprowadził kwerendę w archiwach państwowych i kościelnych na terenie całego kraju. Spośród nich na wyszczególnienie zasługują materiały zgromadzone w następujących archiwach: w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Centralnym Archiwum Wojskowym w Warszawie, a także Archiwum Głównej Kwatery ZHP w Warszawie, Archiwum Prymasa Polski w Gnieźnie, Archiwum Sekretariatu Episkopatu Polski w Warszawie, Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Archiwum Archidiecezji Warszawskiej, Archiwum Archidiecezji Łódzkiej, Archiwum Archidiecezji Częstochowskiej, Archiwum Kurii Diecezjalnej we Włocławku, Archiwum Ojców Paulinów na Jasnej Górze, Archiwum Parafialnym – Izbie Pamięci im. ks. hm. Mariana Luzara – parafia pw. Świętych Piotra i Pawła w Trzebini oraz Archiwum Parafii pw. N.M.P. i św. Bartłomieja w Piekarach Śląskich.
Zbierając materiały do niniejszej pracy, autor przeprowadził cztery wywiady z mieszkającymi w Warszawie seniorami ruchu harcerskiego: Stanisławem Broniewskim – pseudonim "Orsza", Józefem Piątkowskim, Halszką Żuromską i Haliną Walter. Wykorzystane zostały także udostępnione autorowi przez Halinę Walter szerokie relacje pisemne o życiu i działalności ks. Jana Mauersbergera.
Przystępując do pisania pracy, autor przyjął metody właściwe naukom historycznym i liturgicznym. Korzystając z bogactwa źródeł i opracowań dokumentujących działalność kapelanów naczelnych, przedstawił i omówił to, co na tle całego ich życia ukazało owoce ich pracy duszpastersko-liturgiczno-wychowawczej w ZHP.
Praca została podzielona na dwie części. Część pierwsza zawiera omówienie sylwetek sześciu kapelanów naczelnych ZHP. Analiza poszczególnych etapów ich życia ma pomóc w lepszym zrozumieniu ich osobowości, działalności – nie tylko harcerskiej – oraz tego, jak wypełniając codzienne obowiązki, realizowali swoje powołanie do świętości.
Przedstawieniu sylwetki każdego z sześciorga prezbiterów poświęcony został osobny rozdział. Każdy z rozdziałów posiada dwa identyczne punkty. Pierwszy dotyczy środowiska rodzinnego oraz czasu formacji szkolno-seminaryjnej. W drugim autor prezentuje ich działalność duszpastersko-liturgiczną oraz społeczną. Przyjęcie identycznego układu, pomimo podziału na rozdziały, sprawia, że pierwsza część stanowi integralną całość.
W drugiej części pracy autor przedstawia wszystko to, co kryje się pod pojęciem: działalność liturgiczno-duszpasterska. Część ta prezentuje całokształt wysiłków, jakie podejmowali kapelani naczelni na mocy swoich uprawnień zgodnych ze „Statutem ZHP” oraz dyrektywami Konferencji Episkopatu Polski, które pośrednio lub bezpośrednio zmierzały do doprowadzenia powierzonych ich pieczy dzieci, młodzieży i dorosłych zrzeszonych w ZHP do spotkania ze Stwórcą oraz do dojrzałości chrześcijańskiej.
Cześć druga składa się z trzech rozdziałów, a każdy z nich zawiera trzy punkty. Rozdział pierwszy przedstawia miejsce kapelana naczelnego w strukturze organizacyjnej ZHP. Ukazuje najpierw tło przemian społeczno-politycznych oraz religijnych, jakie miały miejsce w Polsce w latach obejmujących temat pracy (pkt 1). W dalszej części przedstawiona jest sytuacja kapelana naczelnego w świetle ówczesnych regulaminów i instrukcji (pkt 2). W kolejnym, trzecim punkcie, na przykładzie poszczególnych kapelanów (chronologicznie według pełnienia przez nich funkcji) ukazana jest forma powoływania ich do omawianej posługi. Głównym czynnikiem, na jaki zwrócono uwagę, są kanoniczne i prawne nominacje, zarówno ze strony Konferencji Episkopatu Polski, jak i ze strony Naczelnictwa ZHP (pkt 3).
W rozdziale drugim autor przedstawia posługę kapelanów naczelnych, jaka wypływała z mandatu otrzymanego przez nich w sakramencie święceń do głoszenia słowa Bożego i celebrowania liturgii. Wypełnianiu misji nauczycielskiej Kościoła poprzez głoszenie słowa Bożego poświęcona jest pierwsza część rozdziału (pkt 1), natomiast misji uświęcania, realizowanej poprzez celebrowanie sakramentów i sakramentaliów dalsza część rozdziału (pkt 2). Ostatnia część prezentuje inne formy posługi kapelanów naczelnych, które zmierzały do właściwego odczytania wymagań wynikających z norm wychowania religijnego prowadzonego w ZHP, co śmiało można określić jako własne uświęcenie (pkt 3).
Pierwszy punkt ostatniego rozdziału poświęcony został Radzie do Spraw Religijnych ZHP i Działowi Duszpasterskiemu Naczelnictwa ZHP. Przez analizę kompetencji przedstawionych powyżej organów wykonawczych, podległych Konferencji Episkopatu Polski i Naczelnictwu ZHP, autor zamierzał ukazać inicjatywy podejmowane przez kapelanów naczelnych zmierzające do organizacji, a w dalszej perspektywie do stabilizacji i rozwoju pracy duszpasterskiej w łonie ZHP, za którą to pracę – jako kapelani naczelni – byli odpowiedzialni (pkt l).
Poznaniu swojego Stwórcy i chrześcijańskiemu życiu niewątpliwie służą wszelkiego rodzaju wysiłki podejmowane poprzez słowo mówione, jak i słowo pisane. Przybliżeniu przedsięwzięć tego rodzaju poświęcony został punkt drugi. Rozdział ten kończy ukazanie różnorodnych form posługi duszpasterskiej, jakimi posługiwali się kapelani naczelni w swojej działalności w poszczególnych środowiskach harcerskich oraz w odniesieniu do całej organizacji (pkt 3).
Autor jest świadom tego, iż nie wszystkie materiały źródłowe, mimo licznych starań, można było skompletować, dlatego wiele szczegółów wciąż jest nieznanych. Otwiera to możliwości do dalszych prac badawczych nad problematyką omówioną w pracy. Jednoczenie autor wyraża wdzięczność osobom, dzięki którym możliwe było zgromadzenie materiału badawczego oraz wszystkim, dzięki których życzliwemu wsparciu stało się możliwe przygotowanie niniejszej dysertacji.
Zakończenie
Niniejsza książka, traktująca o życiu i działalności liturgiczno-duszpasterskiej kapelanów naczelnych Związku Harcerstwa Polskiego w latach 1925-1949 jest pierwszą taką rozprawą naukową w Polsce. Autor starał się ukazać w niej działalność i wpływ tych prezbiterów na kształt duszpasterstwa w ZHP, którego, z mandatu Konferencji Episkopatu Polski, byli twórcami i za które, jako kapelani naczelni w pierwszej mierze byli odpowiedzialni.
Przyjęty w pracy okres czasu był dla Kościoła w Polsce czasem wielu nowych doświadczeń w posłudze pastoralnej. Pobyt kapłanów pośród dzieci, młodzieży i dorosłych skupionych w największej organizacji wychowawczej, jaką bez wątpienia na przestrzeni XX wieku był Związek Harcerstwa Polskiego, ukazał wielką otwartość duchownych na potrzeby swoich wiernych, którzy uroczyście przyrzekali wierną służbę Bogu, Polsce i bliźnim. Niezmiernie cennym w tej materii okazał się głos kościelnej hierarchii. Daleko idące zaangażowanie się księży w ruch harcerski było możliwe dzięki przyzwoleniu udzielanemu przez księży biskupów poszczególnych prowincji kościelnych. Dotyczy to zwłaszcza biskupów tych diecezji, z których pochodzili kapelani naczelni ZHP. Na szczególne zaś podkreślenie zasługuje osoba ówczesnego prymasa Polski kard. Augusta Hlonda – wielkiego przyjaciela harcerzy, który od początku intensywnie wspierał wszystkie starania kolejnych kapelanów naczelnych (dowodem na to jest bogaty zbiór dokumentacji dotyczący duszpasterstwa harcerskiego, jaki znajduje się w Archiwum Prymasa Polski w Gnieźnie).
W ramach klamry czasowej, przedstawiającej wydarzenia od podpisania umowy konkordatowej pomiędzy Stolicą Apostolską a Rządem Rzeczypospolitej Polskiej w 1925 roku aż do zlikwidowania ZHP przez władze komunistyczne po II wojnie światowej, przyjęto w niniejszym opracowaniu jeszcze jedno ważne założenie. Owym szczególnym kryterium jest powoływanie i odwoływanie poszczególnych prezbiterów na funkcję kapelana naczelnego dokonywane przez władze naczelne ZHP, co było możliwe po otrzymaniu aprobaty Konferencji Episkopatu Polski lub w późniejszych latach każdorazowego biskupa warszawskiego upoważnionego w tej kwestii przez KEP. Nominacja i odwołanie stały się niejako zasadniczym kluczem, który posłużył do przedstawienia kolejnych sylwetek księży, którym zlecona została funkcja kapelana naczelnego w ZHP.
Praca ta ma charakter źródłowy. Pozyskane w tym celu dokumenty i opracowania stworzyły obszerny materiał badawczy, który zgromadzony został podczas kwerendy archiwalnej (w kilkunastu archiwach kościelnych i państwowych) oraz bibliotecznej z terenu całego kraju. Takie bogactwo dokumentów i opracowań pozwoliło autorowi na zamieszczenie w pracy wielu szczegółowych cytatów, przede wszystkim z dzieł autorstwa księży kapelanów naczelnych, ale także i z opracowań opisujących ich działalność. Charakteryzuje je znaczna objętość (działanie takie było zamierzone), gdyż autorowi zależało na zebraniu i wyeksponowaniu tak cennego materiału historycznego. Autor ufa zarazem, iż zaprezentowane w pracy udokumentowanie życia i działalności kapelanów naczelnych ZHP może posłużyć w przyszłości historykom kościelnym i harcerskim do dalszych badań w przedstawionej kwestii.
Przeprowadzając kwerendę archiwalną, udało się autorowi nawiązać bezpośredni kontakt z ludźmi, którzy osobiście znali opisywanych księży. Osoby te są seniorami ruchu harcerskiego i zajmują się historią harcerstwa polskiego. Do ich grona należą: Halina Walter, Halszka Żuromska, Józef Piątkowski z Warszawy, Kazimierz Kalaga z Dąbrowy Górniczej oraz śp. Stanisław Broniewski. Kilkakrotne spotkania i długie rozmowy zaowocowały przeprowadzeniem z czworgiem z nich wywiadów, które w terminie późniejszym zostały poddane autoryzacji.
Materiał badawczy zaprezentowany w pracy ukazuje w sposób bezpośredni sylwetki i działalność religijno-społeczną omawianych przez autora prezbiterów Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce. Wykorzystana w tym celu bibliografia wskazuje na istnienie kilku opracowań, w których opisano już działalność wspomnianych księży, ukazując przede wszystkim ich zaangażowanie w ruch harcerski. Trzeba jednakże jednoznacznie stwierdzić, iż do tej pory nie były one tak obszerne i szczegółowe.
Pewnym novum, jakie wynika z badań, jest szczegółowe ukazanie księży, którzy byli pełnoprawnie mianowani na funkcję kapelana naczelnego ZHP w okresie II wojny światowej i bezpośrednio po niej – dotyczy to ks. Jana Pawła Mauersbergera, ks. Jana Ziei i ks. Włodzimierza Ławrynowicza. Przedstawiając ich działalność harcerską, pamiętano o przyjętym w pracy kryterium: mianowania przez Naczelnictwo ZHP po wcześniejszej nominacji kanonicznej wyrażonej przez kompetentną władzę kościelną. Dlatego też omówienie zwłaszcza ostatniego z przedstawionych prezbiterów, jako pełnoprawnego kapelana naczelnego ZHP w oparciu o zebraną dokumentację jest czymś nowym nawet dla znawców tematu.
W pierwszej części pracy, poświęconej prezentacji biogramów poszczególnych księży, ukazując kolejne wydarzenia ich życia, wskazano na rozliczne okoliczności, jakie pojawiały się w ich życiorysie. To, jakimi byli księżmi, jakie cechowały ich właściwości charakteru, na ile i jak angażowali się w służbę społeczną, niewątpliwie wiąże się z doświadczeniami, jakich nabyli w swoich domach rodzinnych, podczas edukacji szkolno-uniwersyteckiej, jak i formacji duchowej w "domu ziarna", jak określa się seminarium duchowne. Dlatego też, opisując życie każdego z sześciorga prezbiterów, nie pominięto tak ważnego etapu życiowego, jakim jest dla każdego człowieka czas pozyskiwania doświadczeń w środowisku domu rodzinnego, jak i podczas długiego procesu edukacyjnego, przez jaki przechodzili kandydaci do święceń prezbiteratu. Przedstawione zagadnienia znalazły swoje miejsce w pierwszym punkcie każdego z sześciu rozdziałów pierwszej części pracy.
Drugi paragraf w kolejnych rozdziałach tej części opracowania poświęcony został odzwierciedleniu posługi, jaką wypełniał każdy z nich w wyznaczonych im przez ich biskupów placówkach duszpasterskich. Studiując koleje ich życia, uwidacznia się niezwykłość czasów, w jakich żyli. Wśród przedstawianych wydarzeń nie brakuje chwil radosnych, ale także i smutnych. Tym, czym żył cały naród: radościami, a zarazem i trudnościami okresu dwudziestolecia międzywojennego XX w., doświadczeniem wojny, niepewnością, śmiercią i "żałobą okupacji" niemiecko-sowieckiej, radością odzyskania wolności – choć jak szybko się okazało niepełnej wolności – tym wszystkim żyli i w takiej rzeczywistości spełniali swoją posługę przedstawiani przez autora księża.
Głębsza analiza kolejnych etapów ich życia ukazała ich ogromne poświęcenie dla człowieka, którego spotykali na swoich ścieżkach. Niewątpliwie zamiarem autora było ukazać, jak owi prezbiterzy realizowali misję wypływającą z faktu przyjęcia przez nich sakramentu święceń i powierzonej funkcji kapelana.
Wczytując się w historię życia każdego z nich, widać, iż harcerstwo nie było jedynym polem ich posługi. Oprócz działalności w ZHP znajdowali czas na udzielanie się w innych organizacjach i ruchach, służąc im swoim doświadczeniem, a nierzadko swoim autorytetem wspierali ich działalność. Warto przypomnieć te najważniejsze, jakimi były: dla ks. A. Bogdańskiego – PCK, dla ks. 1. Sobczyńskiego – Akcja Katolicka (dyr. centrali diecezji częstochowskiej), dla ks. M. Luzara – trzebińskie organizacje sportowe, dla ks. J. Mauersbergera – Ordynariat Polowy WP oraz Seminarium Nauczycielskie Katolickiego Związku Polek, dla ks. J. Ziei – Akcja Katolicka (dyr. centrali diecezji pińskiej), Diecezjalny Instytut Caritas – twórca instytutu w diec. pińskiej, dla ks.W. Ławrynowicza – Ordynariat Polowy WP oraz Wydział Charytatywny Ministerstwa Obrony Narodowej – Generalnego Dziekanatu WP (szef wydziału).
Wiedza ogólna, jaką uzyskaliśmy dzięki analizie kolejnych etapów życia kapelanów naczelnych ZHP w pierwszej części pracy, pozwoliła nam przyjrzeć się bardziej szczegółowo tym wydarzeniom, które wiązały się z wypełnianiem przez nich tak ważnej funkcji w ZHP. Ukazaniem ich posługi polegającej na pomocy harcerkom i harcerzom, instruktorkom i instruktorom skupionym w ZHP – w odczytywaniu zbawczych znaków, jakie Stwórca objawił ludzkości, zajęliśmy się w drugiej części opracowania.
To wszystko, co działo się w przyjętym przez nas zakresie czasowym, stanowiło ważne tło dla posługi księży kapelanów. Przedstawienie przemian społeczno-politycznych oraz przemian religijnych pozwoliło na zrozumienie kierunków, w jakie zwracała się harcerska organizacja wychowawcza – ZHP (pkt 1, rozdział I). Formalne zaistnienie sieci duszpasterskiej w strukturach ZHP możliwe było dzięki uregulowaniom prawnym podjętych przez najwyższe władze kościelne i harcerskie. Dlatego w punkcie drugim tego rozdziału zajęto się omówieniem dokumentów, które regulowały status prawny kapelanów naczelnych. Prezentując okoliczności rozpoczęcia i zakończenia pełnienia funkcji przez kolejnych kapelanów naczelnych ZHP, ukazano ich warunki bytowe, zwłaszcza pierwszego – ks. Antoniego Bogdańskiego (pkt 3).
Misja pasterska, jaką kapelani spełniali wobec swoich podopiecznych, realizowała się poprzez przyjęte w Kościele katolickim, a wypracowane przez wieki celebracje liturgiczne. Bogaty materiał badawczy pozwolił na wydobycie wszystkiego, co wiązało się z misją uświęcania, do jakiej opisywani prezbiterzy na mocy sakramentu święceń zostali powołani i posłani. Opracowanie niniejsze ukazuje wysiłki kapelanów naczelnych ZHP, jakie przyczyniały się do rozwoju życia religijnego całej organizacji, jak i pojedynczych jej członków. Głoszenie i wyjaśnianie słowa Bożego (pkt 1) nieodzownie połączone było z jakąś formą nabożeństwa. Posługa liturgiczna, wyrażająca się w celebracji sakramentów i sakramentaliów (pkt 2) sprawowanych przez kapelanów naczelnych w trakcie uroczystości ogólnozwiązkowych, jak i w poszczególnych środowiskach harcerskich, w naturalny sposób była ujmowana w ich programach. Z przytoczonych w pracy wielu opisów wynika, iż kapelani naczelni otaczali swoich podopiecznych posługą sakramentalną nie tylko w związku z różnymi obchodami. Dla członków ZHP czymś naturalnym było bowiem, iż służba dla ojczyzny i służba wobec bliźniego łączy się ze służbą Bożą, więcej: z tej służby niejako wypływa. W odczytaniu obszaru służby, a zarazem swojej relacji wobec Stwórcy, pomagały także inne formy posługi, jaką księża podejmowali w ZHP. Zaliczyć do nich można: dni skupienia, rekolekcje i pielgrzymki (pkt 3). Na końcu drugiego rozdziału wskazano także na tzw. "kościoły harcerskie" oraz sprzęt liturgiczny, jaki do sprawowania kultu był do dyspozycji Działu Duszpasterskiego ZHP.
W pracy przedstawiono działalność Działu Duszpasterskiego ZHP – jednego z wydziałów Naczelnictwa ZHP oraz Rady do Spaw Religijnych ZHP powołanej przez Konferencję Episkopatu Polski. Hierarchowie Kościoła w Polsce zdawali sobie sprawę ze spoczywającej na nich odpowiedzialności za właściwe uformowanie i życie religijne zrzeszonych w ZHP dzieci, młodzieży i starszych. Dlatego też w ich imieniu sprawami planowania formacji i życia religijnego w ZHP od początku lata 1927 roku zajęła się specjalna rada. Natomiast za realizację posługi duszpasterskiej na szczeblu centralnym ZHP oraz za przekazywanie wytycznych na niższe szczeble siatki organizacyjnej odpowiedzialny był kierownik powstałego rok wcześniej Działu Duszpasterskiego ZHP, czyli każdorazowy kapelan naczelny ZHP. Na uwagę zasługują przedstawione w pracy wysiłki kierowników Działu, jakie zmierzały w kierunku przygotowania kadry kapelanów harcerskich. Prekursorem w tej dziedzinie był ks. A. Bogdański. Dzieło kontynuował ks. 1. Sobczyński, a największy rozkwit miał miejsce w trzeciej dekadzie XX w., kiedy Działem Duszpasterskim kierował ks. M. Luzar. Oceniając całokształt dokonań Działu, można śmiało stwierdzić, iż szkolenie przyszłych kadr kapelanów harcerskich to największe osiągnięcie posługi duszpasterskiej kapelanów naczelnych ZHP. Wkład ich pracy w akcje szkoleniowe, w stały kontakt z Kleryckimi Kręgami Harcerskimi zaowocował w latach późniejszych liczną grupą kapelanów w środowiskach harcerskich w całej Polsce.
Formy i środki, jakimi posługiwali się kapelani naczelni ZHP, przedstawiliśmy w innym miejscu pracy. Opisywani przez nas prezbiterzy, realizując misję duszpasterską, starali się wykorzystywać wszelkie dostępne sposoby, aby powierzonych ich pieczy harcerzy oraz kadrę instruktorską przybliżać do Stwórcy. Do nowinek świata techniki, jakie wykorzystywali w duszpasterstwie, zaliczyć można radio, w którym wygłaszali audycje.
Specyficznym rodzajem posługi kapelanów naczelnych było uczestnictwo w ściśle harcerskich uroczystościach i wydarzeniach. Działalność duszpasterska polegała bowiem na ich obecności na zlotach i obozach oraz w chwilach najbardziej doniosłych dla poszczególnych drużyn harcerskich, do jakich niewątpliwie można zaliczyć moment składania przez harcerzy przyrzeczenia harcerskiego. Obecność kapelanów harcerskich, ich wspólna modlitwa, w tak ważnych dla młodych harcerek i harcerzy chwilach, pomogła zaowocować sukcesem wychowawczym ZHP. Wszak uczenie, zwłaszcza młodego pokolenia, na czym polega służba Bogu i ojczyźnie – to uczenie patriotyzmu. Niewątpliwie w tej kwestii niemałą rolę odegrał wdrażany w życie proces wychowania religijnego, prowadzony na terenie całego Związku przez wspominanych w pracy księży.
Z rozeznania, jakie posiada autor, dalsze prace badawcze w tej materii można by ukierunkować w stronę rozszerzenia przedstawionej tematyki o posługę w ZHP duchownych innych Kościołów chrześcijańskich. Innym natomiast kierunkiem badań mogłoby być szczegółowe opracowanie działalności księży, którzy sprawowali funkcję kapelanów oddziałów (późniejsza nazwa okręg), poszczególnych chorągwi: żeńskich i męskich, dochodząc do kapelanów hufców, środowisk i drużyn (co tylko w niewielkiej części jest już opracowane). Warto nadmienić także, iż zajmując się badaniami związanymi z działalnością kapelanów harcerskich, godną uwagi byłaby praca ukazująca życie i działalność, a przez to wpływ ks. Józefa Kuleszy – kapelana naczelnego Hufców Polskich na tę organizację, która powstała po klęsce wrześniowej 1939 roku.
Kończąc próbę przedstawienia bogactwa życia i działalności liturgiczno-duszpasterskiej prezbiterów Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce, którym od roku 1925 do roku 1949 powierzano funkcję kapelana naczelnego Związku Harcerstwa Polskiego na ziemiach polskich, autor zachowuje świadomość, iż nie zostały wyczerpane wszystkie wątki, jakie w pełni zobrazowałyby tak bogate, a zarazem tak różne od siebie sylwetki każdego z nich. Żywi również nadzieję, że zaprezentowane doświadczenia z posługi pasterskiej przedstawionych księży, pomimo upływu wieku, posłużą kapelanom z obecnie działających w Polsce organizacji harcerskich do gorliwego i owocnego wypełniania posługi podprowadzania braci harcerskiej do spotkania z Bogiem w wierze i miłości.
■ ks. Mariusz Majewski – „Wkład duchowieństwa katolickiego w 100-lecie ruchu harcerskiego w Polsce”, Legnica 2011, fragmenty (strony 11-18 i 319-324)
Zapoznanie się z tymi fragmentami daje wyobrażenie tego, o czym mówił ks. Mariusz Majewski podczas wykładu wygłoszonego w DLP ’90 w Legnicy pt. „Wpływ duchowieństwa katolickiego na oblicze ruchu harcerskiego w Polsce” (19.05.2016).
Przypisy do „Wstępu”:
1 Robert Stephenson Smyth Baden-Powell (22 II 1857-8 I 1941) – baron of Gilwell, generał armii brytyjskiej, twórca skautingu. Syn duchownego anglikańskiego, profesora uniwersytetu w Oxfordzie. W czasie służby w Indiach od 1884 roku stosował nowe, własne metody szkolenia żołnierzy, w których znaczną uwagę przywiązywał do indywidualnego wyszkolenia, wyrabiania samodzielności i zaradności. Podczas obrony Mafekingu (1899-1900) obleganego ponad 7 miesięcy przez Burów, utworzono oddział chłopców do służby pomocniczej (łącznikowej, wartowniczej). Próba ta uświadomiła mu możliwość powierzania młodszym chłopcom odpowiedzialnych zadań, pod warunkiem poważnego ich traktowania. W 1907 roku Baden-Powell zorganizował obóz doświadczalny dla chłopców na wyspie Brownsea. W 1908 roku wydał klasyczny podręcznik skautingu "Scouting jor Boys" (Skauting dla chłopców). W 1920 roku został dożywotnio wybrany na Naczelnego Skauta Świata. Za pracę skautową otrzymał tytuł lorda – barona of Gilwell. Był odznaczony wieloma najwyższymi odznaczeniami brytyjskimi i innych krajów, w tym Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu "Polonia Restiituta". W 1939 roku wyjechał na leczenie do Kenii, gdzie zmarł w 1941 roku. Za: "Baden-Powell", w: "Leksykon harcerstwa", red. O. Fietkiewicz, Warszawa 1988, s. 30; "Notki biograficzne o twórcach: skautingu i harcerstwa", "Znak" 32: 1980 nr 314-315, s. 1070-1071.
2 Pamiętać należy, że z chwilą rozpoczęcia walki konspiracyjnej obok Szarych Szeregów powstała w Warszawie nowa organizacja harcerska Hufce Polskie, której twórcą był Stanisław Sedlaczek, wieloletni instruktor harcerski. Organizacja ta, podobnie jak Szare Szeregi, posiadała swojego kapelana naczelnego, którym był ks. Józef Kulesza. Zob. T. STRZEMBOSZ, "Kilka myśli o polskim harcerstwie", "Instruktor" 3 (6) 1996 nr 19-20 (50-51), s. 14; "Kapelan", w: "Leksykon harcerstwa", s. 188.
3 S. MARKIEWICZ, "Państwo i Kościół w Polsce" Warszawa 1984, s. 10.
4 Zaznaczyć należy, że w okresie II Rzeczypospolitej istniały drużyny harcerskie poza granicami Polski, jednakże nie stanowiły odrębnej organizacji. Działalność drużyn harcerskich wiązała się ze skupiskami Polonii w takich krajach, jak: Francja, Belgia, Holandia, Kanada, Stany Zjednoczone Ameryki, Niemcy, Czechosłowacja, Estonia, Łotwa, Rumunia, Węgry. Działalność duchowieństwa w środowiskach harcerskich wymienionych państw przedstawił w rozprawie doktorskiej ks. Krzysztof Bojko. Zob. K. BOJKO, "Działalność duchowieństwa katolickiego w Związku Harcerstwa Polskiego w latach 1921-1939", Legnica, 1998, s. 234-250. Od chwili wybuchu II wojny światowej, wraz z emigracją rządu polskiego, władze naczelne ZHP w większości także znalazły się poza granicami kraju. Zob. T. STRZEMBOSZ, "Kilka myśli", s. 14.
5 "Naczelny Kapelan ZHP poza granicami Kraju - ks. hm. Zdzisław Peszkowski", w: "Harcerska Antologia Papieska", red. M. Drozdowski, Z. Peszkowski, G. Nowik, Warszawa 1999, s. 3; M. DUDA, "III Narodowy Zlot Harcerzy", "Czuwajmy" 11:20043 (91), s. 11.
6 G. NOWIK, "Wychowanie religijne w harcerstwie (1910-1939) ", ChS 20:1988 nr 2 (173), s.2-49.
7 J. KWIEK, "Życie religijne w harcerstwie w latach 1945-1950", ChS 20:1988 nr 2 (173), s.68-77.
8 S. BRONIEWSKI, "Ksiądz Jan Zieja - Naczelny Kapelan Szarych Szeregów", w: "Materiały historyczne Stowarzyszenia Szarych Szeregów", grudzień 1996, z. 36, s. 3-1l.
9 "Duszpasterstwo w Związku Harcerstwa Polskiego w okresie 11Rzeczypospolitej (1920-1939)" – dzięki lekturze powyższej pracy autor dowiedział się o istnieniu zbioru dokumentów dotyczących duszpasterstwa w ZHP w Archiwum Prymasowskim w Gnieźnie.
10 "Rola kapelana harcerskiego na przykładzie księdza Mariana Luzara". Wspomniana praca jest cennym materiałem historycznym, gdyż zawiera kilka wywiadów, jakie przeprowadził jej autor z wychowankami ks. M. Luzara.
11 K. BOJKO, "Działalność Duchowieństwa katolickiego w Związku Harcerstwa Polskiego w latach 1921-1939", Legnica 1998.
