Z dziejów kościoła pw. św. Jakuba i św. Wincentego we Wrocławiu
Około 1236 r. książę Henryk II i jego małżonka Anna ufundowali klasztor franciszkański we Wrocławiu, jako pierwszy konwent w Polsce przybyłych z Pragi minorytów. Drugi, również fundacji Pobożnego, powstał około 1237 r. w Krakowie.
Najpóźniej w 1239 r. doszło do wyodrębnienia z prowincji saskiej prowincji czesko-polskiej, która w tym roku odbyła kapitułę prowincjalną we Wrocławiu, pod przewodnictwem Czecha Tworzimira.
W roku 1241, wkrótce po bitwie pod Legnicą, w krypcie prezbiterium kościoła św. Jakuba dokonano uroczystego pochówku księcia Henryka Pobożnego.
Księżna Anna w rok po bohaterskiej śmierci męża sprzedaje osobiste klejnoty przeznaczając je na odbudowę i budowę franciszkańskiego zespołu. Roboty te ukończono przed 1256 r.
Benedykt Polak /Benedictus Polonus/, pierwszy polski podróżnik, członek konwentu franciszkanów wrocławskich, w latach 1245-47 bierze udział w poselstwie papieskim Carpiniego do chana mongolskiego. Pozostawił opis podróży, cenne źródło historyczne.
Na prośbę księżnej Anny i jej synów w 1254 r. papież Innocenty IV, za zgodą generała zakonu, zezwala na szczególnie uroczysty charakter nabożeństw odprawianych w kościele z racji pochówku Henryka Pobożnego. Przywilej ten potwierdza w 1256 r. papież Aleksander IV.
Druga faza budowy miała miejsce w latach 6o-tych i 70-tych XIII wieku /trójnawowa hala/.
W 1284 r. wcielenie do saskiej prowincji.
Trzecia faza budowy /3 i 4 ćw. XIV wieku/ to przedłużenie i podwyższenie chóru i umieszczenie w nim w latach 80-tych XIV w., przed ołtarzem głównym, kamiennej tumby nagrobnej z leżącą figurą księcia Henryka II. Rzeźba nagrobna z przedstawieniami na sklepiennych wspornikach łączy się w jeden program eschatologiczny.
Czwarta faza budowy /1 ćw. XV wieku/ to podwyższenie nawy i powstanie układu bazylikowego.
W 1 poł. XV wieku dobudowano kaplicę p.w. Matki Boskiej Bolesnej i zrealizowano wieżę.
Malowany tablicowy tryptyk św. Jadwigi, pochodzący z 1 tercji XV wieku obrazuje w 32 scenach życie świętej /matki Henryka Pobożnego/ oraz bitwę pod Legnicą. Do wojny był w posiadaniu kościoła wrocławskich bernardynów. Obecnie skrzydła retabulum znajdują się w Muzeum Narodowym w Warszawie.
W roku 1530 przekazano klasztor opactwu św. Wincentego na Ołbinie, premonstrantom, i wówczas nadano kościołowi również drugie wezwanie /św. Wincentego/.
W roku 1619 zburzono lektorium oddzielające chór od nawy.
W latach 1662-75 kościół otrzymał całkowicie nowe, barokowe wyposażenie wnętrza, w tym znakomite stalle wyrzeźbione przez Franciszka Zellera. Po zniszczeniach ostatniej wojny jedynie one zachowały się i obecnie znajdują się w katedrze wrocławskiej. W czasie tej barokizacji /1667/ nagrobek Henryka Pobożnego przesunięto pod boczną ścianę prezbiterium.
W roku 1672 wykonano nowy kamienny portal zachodni.
W latach 1683-1700 zbudowano nowy klasztor wg projektu Jana Frö1icha z Opawy.
W 1687 roku pochowano w kościele Claude Callota /1620-87/, bratanka Jacquesa. Ten f'rancuski artysta przebywający w Polsce od 1668 r. był nadwornym malarzem trzech kolejnych królów polskich /Jana Kazimierza, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Jana III Sobieskiego/. Epitafium malarza, zabezpieczone przez Izabellę Czartoryską, znajduje się obecnie w Muzeum Czartoryskich w Krakowie.
W roku 1699 zbudowano południową kruchtę kościelną wg projektu Jana Jerzego Knolla, znanego architekta na Śląsku, który w pobliżu jej, obok kolumny maryjnej, został pochowany.
Nową kaplicę Matki Boskiej Bolesnej /od imienia opata, fundatora Hochberga/ nazwaną Hochberga zbudowano w latach 1723-29, najprawdopodobniej wg ostatecznego projektu Krzysztofa Tauscha.
Dzięki staraniom hr. Leopolda Schaffgotscha nagrobek Henryka Pobożnego wrócił w 1832 r., z nową kamienną skrzynią, na swoje pierwotne miejsce przed ołtarzem głównym.
Stanisław Wyspiański przebywał na Śląsku w poszukiwaniu źródeł i inspiracji do projektów witraży przeznaczonych dla katedry wawelskiej. Witraże te nie zostały zrealizowane w szkle, natomiast zachowały się kartony w skali 1:1, wykonane w latach 1900-02, przechowywane w Muzeum Narodowym w Krakowie. Przedstawiają one z niezwykłą ekspresją św. Stanisława, Henryka Pobożnego i Kazimierza Wielkiego. Stanowią one zarazem wspaniałe zobrazowanie napisanych w tym samym czasie dramatów i rapsodów Wyspiańskiego mówiących o zbrodni Bolesława Śmiałego, ekspiacji Henryka Pobożnego i tragedii Kazimierza Wielkiego, który utracił Śląsk i przeżył wygaśnięcie królewskiej dynastii Piastów. We Wrocławiu kult św. Stanisława posiadał długą tradycję i pierwszy ołtarz od prezbiterium przy filarze po stronie południowej w kościele franciszkańskim poświęcony był św. Stanisławowi. Odpowiadał on ołtarzowi św. Jadwigi po stronie północnej. Realizacja projektów witraży Wyspiańskiego w pofranciszkańskim kościele we Wrocławiu, wobec istnienia witraży tego artysty u franciszkanów krakowskich, byłaby wyrazem więzi historycznej i kulturowej ziemi śląskiej i małopolskiej, o szczególnej semantyce.
Odtworzona w 1991 r., na podstawie źródeł ikonograficznych, zgodnie z pierwotnym kształtem monolityczna, piaskowcowa skrzynia i ustawiona w środku prezbiterium oczekuje obecnie na powrót z Muzeum Narodowego we Wrocławiu cennego pomnika nagrobnego z pełnoplastyczną postacią Henryka Pobożnego. W tym szczególnym i jedynym miejscu ustawiony pomnik nagrobny Księcia-Bohatera może odzyskać w pełni swe walory historyczne i kulturowe o szerokim zasięgu europejskim.
■ Henryk Dziurla – tekst spisany z maszynopisu przekazanego przez prof. dr. hab. Henryka Dziurlę (1925-2012) Fraterni Piastowskiej we Wrocławiu. Prawdopodobnie został on napisany zanim kościół pw. św. Wincentego i św. Jakuba przejęli w 1997 r. grekokatolicy.
