Ikonografia Henryka Pobożnego w sztuce
Książę Henryk II Pobożny, to postać wyraźnie utrwalona w dziejach Śląska, o czym świadczy trwała pamięć wielu pokoleń, aż po czasy współczesne. Niemniej ważnym świadectwem tej pamięci są zachowane do dziś różnorodne przekazy historyczne i liczne publikacje opublikowane w różnych okresach czasu.1 Postać śląskiego księcia odcisnęła się również znacząco w dziejach średniowiecznej Europy, zwłaszcza w okresie najazdów tatarskich i poprzez przełomowe wydarzenie, jakim była tragiczna bitwa z wojskami tatarskimi pod Legnicą w 1241 r.
Choć sam Henryk II Pobożny i jego tragiczna śmierć na polu bitwy był wielokrotnie wspominany w przekazach ustnych i źródłach pisanych kolejnych epok, to jednak sprawa prezentacji tej postaci w dziełach sztuki na przestrzeni dziejów nie jest prosta. Co prawda, choć w perspektywie prawie ośmiu wieków odnotowujemy dość znaczną liczbę różnorodnych dzieł sztuki związanych z postacią księcia Henryka II Pobożnego, to jednak trzeba wyraźnie stwierdzić, że do dziś nie jest znany żaden rzeczywisty wizerunek piastowskiego księcia.2
W tej sytuacji do plastycznego przybliżenia postaci księcia Henryka II pomocne i ważne okazują się przede wszystkim, różne dzieła sztuki, które dotyczą obrazowania bitwy pod Legnicą.3 Istotne znaczenie dla przybliżenia wizerunku księcia Henryka II Pobożnego mają również różne inne dzieła związane z dziejami rodu Piastów, a zwłaszcza Piastów Śląskich.4 Dużą wartość poznawczą mają też dzieła powstałe na kanwie obfitej spuścizny hagiograficznej związanej ze św. Jadwigą Śląską, matką Henryka II Pobożnego, gdyż wśród nich znajdujemy prezentację wielu wydarzeń z życia świętej z udziałem księcia Henryka. 5
Cały dostępny i przebadany naukowo materiał ikonograficzny związany z osobą księcia Henryka II Pobożnego, poza walorami historycznymi, dokumentacyjnymi i artystycznymi, jest ważnym świadectwem trwałej i żywej tradycji chrześcijańskiej upamiętniającej tę tragiczną postać, ważną dla dziejów średniowiecznej Europy.
Podejmując się bardziej szczegółowej prezentacji, przynajmniej części dorobku plastycznego, dotyczącego osoby księcia Henryka II Pobożnego, należy podkreślić, że jedynym powstałym za życia księcia jego wizerunkiem, jest jego wyobrażenie, które zostało umieszczone na pieczęci pieszej, której najstarszy, zachowany egzemplarz pochodzi z 1228 r. 6
Na tej pieczęci Henryk II został przedstawiony, zgodnie z kanonem wówczas obowiązującym na tego typu przedmiotach, jako śląski książę i rycerz. Sam książę z głową osłoniętą hełmem garnczkowym z nosalem częściowo zakrywającym twarz, ubrany w zbroję i narzuconą na nią długą tunikę. W prawej ręce prezentuje oparty na ramieniu miecz - symbol władzy książęcej, a ręką lewą podtrzymuje opartą o ziemię tarczę z orłem śląskim i gałązkę palmową. Tarcza, na której po raz pierwszy w zachowanej heraldyce pojawił się śląski orzeł, wskazuje na księcia, jako władcą oraz obrońcę Śląska. Z kolei widoczna na pieczęci palma, określa osobę księcia Henryka II, jako sprawiedliwego, bohaterskiego rycerza oraz wodza. Wić roślinna wypełniająca prawą stronę tła pieczęci, to zapewne stylizowane wyobrażenie drzewa oliwkowego, nobilituje osobę księcia, eksponując jego godność jako pomazańca Bożego.
Poza opisanym wyżej wizerunkiem księcia Henryka II Pobożnego wszystkie pozostałe i znane nam przedstawienia jego postaci powstały wiele wieków później. O tych późniejszych czasowo wizerunkach księcia Henryka II możemy powiedzieć, że są to dzieła, które mają przede wszystkim znaczenie historyczne, a w wielu wypadkach również podkreślić trzeba ich walor religijno-kultowy, którego celem nie było zachowanie i przekazanie potomnym autentycznego portretu księcia, gdyż nie było to przecież możliwe po wielu wiekach, ale raczej chodziło o utrwalenie pamięci o nim w kolejnych pokoleniach. 7
Prawdopodobnie, właśnie ten cel przyświecał wizerunkom prezentującym osobę Henryka II Pobożnego, które pojawiły się już w średniowieczu, a które związane były ze wspomnieniem bitwy pod Legnicą oraz inne, dość liczne, które wplecione były w koleje życiowych doświadczeń św. Jadwigi, matki księcia.
Pierwowzorem dla większości tych średniowiecznych przedstawień plastycznych wydaje się być tzw. Kodeks lubiński, który został wykonany i ozdobiony miniaturami w 1353 r. na polecenie ks. Ludwika I brzeskiego, w prostej linii potomka Henryka II Pobożnego. 8 Na ilustracjach tego Kodeksu oraz obrazach poświęconych św. Jadwidze, podkreślano, że książę Henryk II Pobożny, to syn świętej i książę śląski. Tak też został on przedstawiony na jednej z miniatur Kodeksu, gdzie księcia Henryka wyróżniono z otoczenia rodziców i rodzeństwa przysługującymi mu insygniami władzy książęcej - mitrą, mieczem i tarczą z herbem Piastów śląskich.
Kolejne trzy miniatury umieszczone w tym Kodeksie, a dotyczące bezpośrednio obrazowania bitwy pod Legnicą i udziału w niej księcia Henryka II, wyróżniają wyraźnie osobę księcia. Na pierwszej z tych miniatur, dotyczącej wczesnej fazy bitwy, widać zwarte szeregi wojsk przeciwnych stron nacierające na siebie. Mongołowie przedstawieni zostali na tej ilustracji w kaftanach z charakterystycznym dla siebie orężem, a zwartym zbrojnym szykom wojsk śląskich przewodzi wyróżniona w sposób wyraźny postać księcia Henryka II, w pełnym rynsztunku rycerskim.
Z kolei na drugiej z miniatur Kodeksu przedstawiono moment zbrojnego zwarcia wojsk obydwu walczących stron. W dramatycznej plątaninie ludzi i koni znów wyróżniona została osoba księcia Henryka II, wyraźnie większa od pozostałych, a jego znaczenie, jako wodza wojsk chrześcijańskich, podkreślono wyeksponowaniem rycerskiej tarczy z orłem śląskim, okazałą chorągwią oraz pióropuszem z piór pawich na hełmie.
Wiemy, że w malarstwie średniowiecznym często stosowanym zabiegiem kompozycyjnym było umieszczanie na obrazach różnych elementów, mających jakby uzupełnić, narrację głównej sceny, choć często dotyczyły one spraw dziejących się w innym miejscu lub innym czasie. Tak więc zgodnie z tym sposobem obrazowania, w scenie zwarcia wojsk, znalazło się przedstawienie księcia Henryka, leżącego już pomiędzy poległymi, już bez zbroi, ale z insygniami władzy: mitrą książęcą, tarczą i chorągwią. Jakby uzupełniając narrację przedstawienia ukazano symultanicznie, przeniesienie na całunie przez dwóch aniołów duszy poległego księcia do nieba.
A na kolejnej miniaturze, kontynuującej temat działań militarnych, przedstawione zostało oblężenie Legnicy przez wojska tatarskie. Zgodnie ze średniowiecznymi źródłami, Tatarzy jako znak tryumfu, ukazali oblężonym trofeum, jakim była zatknięta na włóczni głowa księcia, co było sposobem złamania morale obrońców miasta.
Uzupełnieniem tej rozbudowanej narracji dotyczącej śmierci Henryka II Pobożnego jest przedstawienie sennego przeżycia św. Jadwigi, z wizją przeniesienia duszy zabitego syna do nieba, o czym święta opowiedziała otaczającym ją mniszkom. Ta senna symboliczna wizja niebawem znalazła swoje potwierdzenie w chwili odnalezienia ciała księcia na pobojowisku przez św. Jadwigę.
Ważne historycznie i artystycznie przedstawienia plastyczne związane z osobą księcia Henryka, zostały umieszczone wśród obrazów kolejnego ilustrowanego żywota św. Jadwigi, który powstał po 1432 r. w formie tryptyku dla kościoła franciszkanów wrocławskich, a którego twórcą był tzw. Mistrz tryptyku z Wielowsi. 9
W tym dziele opisującym żywot św. Jadwigi, a rozpisanym na 32 tablicowe przedstawienia, znalazły się między innymi sceny: "Starcie wojsk śląskich z tatarskimi", "Śmierć w bitwie Henryka Pobożnego", "Oblężenie przez Tatarów zamku w Legnicy", "Proroczy sen Jadwigi o jej synu-męczenniku".
Podobnie jak w omawianych wcześniej przedstawieniach, osoba księcia Henryka została wyróżniona w masie walczących jako postać umieszczona w centrum i większa od innych. Podkreślony został też moment w którym walczący mieczem książę, otrzymuje śmiertelne uderzenie kopią od swego przeciwnika. Ten sposób prezentacji tragicznych wydarzeń bitewnych przypomina turniejowy rycerski pojedynek z tym, że po śmiertelnym uderzeniu książę Henryk umiera. Ciekawym rozwiązaniem zastosowanym przy dalszej narracji jest sposób przedstawienia martwej postaci księcia Henryka II, przedstawiony został tak, jak gdyby leżał na katafalku, a nie na pobojowisku. Również w tym wypadku finałem prezentowanych wydarzeń było przeniesienie na całunie przez aniołów dusz zabitych postaci do nieba. Dusze zmarłych są nagie, jedynie duszę Henryka wyróżnia mitra książęca, a zmarli mają ręce złożone, jak do modlitwy, oni idą prosto do nieba, w odróżnieniu do zupełnie innego losu, który spotyka wszystkich potępionych pogan, którzy również nadzy, wpadają prosto w paszczę szatana.
Temat tragicznej śmierci księcia Henryka II Pobożnego podjął również ilustrator innego średniowiecznego śląskiego Kodeksu poświęconego życiu św. Jadwigi Śląskiej, a zamówionego przez mieszczanina i kupca wrocławskiego Antoniego Horniga w 1451 r. Miniatury tego Kodeksu powtarzają zasadniczo ujęcia z dzieł wcześniejszych, choć już stylistycznie sytuują je do drugiej połowy XV w. 10
Ikonografia dotycząca postaci księcia Henryka II Pobożnego znalazła się również w ważnym dziele poświęconym św. Jadwidze Śląskiej powstałym w 1504 r. w oficynie Konrada Baumgartena we Wrocławiu. Wówczas to została wydrukowana kolejna wersję Legendy o św. Jadwidze ozdobiona tym razem cyklem 69 drzeworytów dotyczących historii jej życia. 11
W tej publikacji znalazły się również między innymi przedstawienia księcia Henryka w otoczeniu członków najbliższej rodziny i obrazy ukazujące tragiczne wydarzenia związane z odnalezieniem zwłok i opłakiwaniem Henryka Pobożnego przez św. Jadwigę i księżnę Annę Czeską i z proroczym snem o jego śmierci.
Prezentacje postaci Henryka II Pobożnego w sztuce okresu średniowiecza wydaje się wieńczyć zachowane do dziś monumentalne dzieło, tym razem rzeźbiarskie, czyli kamienna płyta nagrobna, stanowiąca część dawnego sarkofagu księcia. Płyta ta, to ocalały fragment pomnika nagrobnego księcia, który znajdował się w dawnym kościele franciszkanów wrocławskich noszącym wezwanie św. Wincentego i Jakuba. 12
To dzieło powstało w drugiej połowie XIV w. w kręgu artystów związanych z praskim warsztatem Piotra Parlera, podobnie jak nagrobek Bolka II świdnickiego, znajdujący się do dziś w Mauzoleum Piastów w Krzeszowie. 13
Widoczny na płycie wierzchniej sarkofagu książę Henryk został ukazany w ujęciu charakterystycznym dla postaci stojącej i pełnej życia, o czym świadczą otwarte oczy księcia i charakterystyczny układ jego rąk i nóg. Sama postać księcia odzianego w zbroję, głęboko wciętą w pasie, spod której widoczne są fragmenty kolczugi, z osłoniętymi płaszczem ramionami i spiętym pod szyją zaponą ozdobioną czteroliściem, to wizerunek rycerza średniowiecznego, niezłomnego i bohaterskiego. Książęcą godność tego rycerza z kopią i tarczą podkreśla dodatkowo umieszczona na płycie książęca mitra. Inny istotny ideowy element omawianej kompozycji rzeźbiarskiej – postać tatara w szpiczastej czapce i z zakrzywionym nożem w ręku, umieszczona pod stopami księcia, którego depcze – sugeruje, że prezentowany na nagrobku książę wbrew faktom, jest zwycięzcą starcia militarnego, a nie tatar, pogański najeźdźca. Sama wyrafinowana kompozycja nagrobka popularyzuje głoszony przekaz mówiący, że ostateczne zwycięstwo odniósł śląski książę Henryk II Pobożny, gdyż jako chrześcijański władca zginął w bitwie, a oddając życie obronił chrześcijańską wiarę i obronił własny kraj.
W tym miejscu trzeba też zauważyć fakt, że omawiany nagrobek, jako wybitne dzieło średniowiecznej rzeźby wywarło później duży wpływ na rozwój ikonografii Henryka Pobożnego, w czasach nowożytnych w okresie baroku, aż po XIX wiek.
Popularyzacja postaci Henryka II Pobożnego w końcowym okresie średniowiecza zbiegła się w czasie z początkiem reformacji, która objęła swym zasięgiem również księstwa Śląskie. Wielowyznaniowość Śląska stała się faktem już w XVI w. i skutkowała przemianą postaw konfesyjnych, zwłaszcza w stosunku do dziedzictwa duchowego i pamięci historycznej wypracowanych w okresie średniowiecza, co można było zauważyć we ówczesnych wspólnotach ewangelickich.14
W związku z powyższym na Śląsku w XVI w. oraz na początku XVII w. widoczne były symptomy zahamowania w stosunku do tradycji chrześcijańskiej i niechęć do oddawania czci postaciom świętych. W tych czasach rzadziej pojawiały się również nowe dzieła plastyczne inspirowane dotychczasową tradycją chrześcijańską, choć mimo tych zmian postaw konfesyjnych, na podkreślenie zasługuje fakt niezmiennej akceptacji przez wielu ewangelików dla niektórych postaci świętych, wspominanych i czczonych w średniowieczu, w tym do księżnej śląskiej św. Jadwigi i jej syna księcia Henryka. Wielkie wydarzenia i postaci z przeszłości, choć nie eksponowane tak często jak wcześniej, były nieustannie obecne w społecznej pamięci wiernych księstw śląskich, w tym również ewangelików, których pociągało najczęściej świątobliwe życie i heroiczne czyny wielu wyróżnionych postaci.
Należy też podkreślić, że akceptacja osób świętych przez ewangelików miała tez swój konkretny wymiar w różnych formach upamiętnień, w które wpisywał się znacząco średniowieczny kościół w Legnickim Polu. Luterańscy wierni pamiętali bowiem o tym, że fundacja kościoła p.w. Trójcy Świętej w Legnickim Polu była dziełem świętej Jadwigi, a zlokalizowana była w miejscu, gdzie zgodnie ze starą tradycją odnalezione zostało ciało księcia Henryka II. W tym kościele w części prezbiterialnej, miały się też znajdować malowidła tematycznie związane z wydarzeniami dotyczącymi bitwy z Mongołami i pamięcią o jej bohaterze księciu Henryku II i jego matce świętej Jadwidze Śląskiej, co zostało odnotowane w protokołach wizytacji kościelnych w XVII i XVIII w. 15
Podobny przykład upamiętnień dotyczących pamięci o św. Jadwidze i Henryku II Pobożnym znajdujemy w kościele pw. św. Ap. Piotra i Pawła w Legnicy. 16
Taki fakt odnotował siedemnastowieczny pisarz i sekretarz książęcy Friederico Lucae, który opisując legnicki kościół stwierdził, że w jego wnętrzu znajdowały się drewniane loże, wśród których na uwagę zasługiwała tzw. „loża książęca”, gdyż na jej parapecie znajdowało się bardzo dokładnie namalowane i powszechnie cenione przedstawienie bitwy z Tatarami z 1241 r., a obok było kilka scen biblijnych „Walki Dawida z Goliatem”, „Samsona z Filistynami” oraz „Sądu Salomona”. Te dekoracje, powstałe prawdopodobnie pod koniec panowania księcia Fryderyka IV, w ostatnich latach XVI w., stanowiły swoistego rodzaju legitymizację władzy legnickich książąt, odwołujących się w ten sposób do urzeczywistnionego przez Henryka Pobożnego ideału rycerza chrystusowego. Bohaterska śmierć księcia uważana była za jedno z najważniejszych wydarzeń w dziejach piastowskiej dynastii na Śląsku. Rangę przedstawień historycznych na parapecie loży, jak i scen biblijnych, należy też docenić z uwagi na fakt, że loża była przeznaczona dla najznamienitszych członków miejscowego patrycjatu, wówczas już z reguły luterańskiego, chętnie odwołującego się do legendy księcia Henryka.
W wymienione upamiętnienia protestanckie wpisuje się w sposób szczególny Mauzoleum Piastów legnicko-brzeskich powstałe w latach 1677-1678 z inicjatywy księżnej Ludwiki von Anhalt wdowy po księciu Krystianie i matki ostatniego piastowskiego księcia Jerzego Wilhelma. 17
Mauzoleum Piastów legnicko-brzeskich zrealizowane w oparciu o projekt Carla Rossiego w wydzielonej w tym celu części prezbiterialnej kościoła św. Jana było formą gloryfikacji wymarłego rodu Piastów. Program ideowy upamiętniający wygasłą dynastię Piastów stworzył wrocławski syndyk i poeta Daniel Casper von Lohenstein, a oparty na tym programie wystrój malarski i wyposażenie rzeźbiarskie Mauzoleum było dziełem Mathiasa Rauchmüllera.
W mauzoleum nad arkadami kaplic w stiukowych ramach umieszczone zostały sceny historii Piastów Śląskich i nie zabrakło upamiętnienia Henryka II Pobożnego. Zasługuje to na uwagę, gdyż czyny księcia Henryka II zostawiono ze sławnymi czynami pierwszych Piastów: Ziemowita, Mieszka I, Bolesława Chrobrego, Kazimierza Odnowiciela, Bolesława II Śmiałego, Bolesława III Krzywoustego (całość tych obrazów zrekonstruowana w 1901 r. przez J. Langera).
Okres baroku przynosi w zakresie upamiętnień postaci Henryka II Pobożnego kolejne nowe dzieła plastyczne wśród których, na uwagę zasługuje zespół reprezentacyjnych portretów barokowych umieszczonych w śląskich klasztorach, a będących z reguły okazją do przypomnienia postaci księcia Henryka, jako fundatora lub dobrodzieja zakonów: cystersów, joannitów i klarysek.
Najstarszym z tych dzieł jest zachowany do dziś „portret" księcia Henryka zdobiący salę książęcą klasztoru w Henrykowie. Ten obraz należy do zespołu portretów fundatorów opactwa henrykowskiego, namalowanych na początku XVIII w. w warsztacie Jana Krzysztofa Liski i stanowi wyraźne odwołanie do sięgającej czasów średniowiecza tradycji.18
Podobnego, zachowanego do dziś barokowego „portretu” księcia Henryka II nie mogło również zabraknąć w Krzeszowie, gdyż fundacja tego założenia związana była również z domem piastowskim.19
Z kolei w dawnym klasztorze wrocławskich klarysek znajduje się obraz związany ze szkołą Michała Leopolda Willmanna z 1730 r., namalowany być może przez córkę i uczennicę artysty, Annę Elżbietę. Ten „portret” również przedstawia księcia Henryka jako fundatora klasztoru i co niespotykane, prezentuje go jako świętego. Widomym znakiem świętości jest aureola jaśniejąca wokół głowy księcia i umieszczony ozdobny tekst „S/anctus/ Henricus Fundator”. W żadnym z innych barokowych wizerunków Henryka II nie wskazano tak dobitnie przekonania o osobistej świętości księcia.20
Z epoki baroku pochodzą również osiemnastowieczne rzeźby księcia Henryka Pobożnego, kamienna dłuta Jana Jakuba Hausera i drewniana polichromowana, znajdujące się w klasztorze cysterek w Trzebnicy. Również te dzieła charakteryzują Henryka II jako księcia, rycerza i wodza, a także pobożnego i błogosławionego syna św. Jadwigi.21
Wśród zachowanych dzieł barokowych warto jeszcze zwrócić uwagę na cykl obrazów z prepozytury cysterskiej w Cieplicach, które wykonane przez nieznanego autora prezentują wśród 10 przedstawień związanych z życiem św. Jadwigi wydarzenia związane z osobą jej syna księcia Henryka.22
Wszystkie powyższe obrazy przybliżają nam duchową drogę św. Jadwigi na szczyty osobistej świętości. Tę drogę, jak widzimy w jednej ze scen, pobłogosławił z krzyża sam Chrystus, którego w sposób szczególny ukochała i którego kontemplowała, którego krzyż wzięła w ramiona krocząc do świetlistej wieczności drogą pośród symbolicznych cierni. Szczególnym doświadczeniem było cierpienie i matczyny ból, po stracie syna księcia Henryka, co zostało ukazane na jednym z obrazów.
Jednak trzeba przyznać, że barokowe gloryfikacje chrześcijańskiego dziedzictwa Piastów Śląskich i gloryfikacja między innymi postaci św. Jadwigi i Henryka II Pobożnego, znalazły swój ideowy i artystyczny szczyt w kościelno-klasztornym, założeniu które powstało z inicjatywy benedyktynów w Legnickim Polu.23
Kluczem do właściwego odczytania i zrozumienia przesłania wpisanego w to monumentalne założenie w Legnickim Polu jest krzyż związany z pamiętnym, a zarazem tragicznym wydarzeniem bitwy z Tatarami, śmiercią księcia Henryka II i tragedią jego matki Św. Jadwigi. Główne ideowe przesłanie związane jest z tajemnicą tego miejsca wpisaną w „Mądrość Krzyża”, gdyż w tym miejscu klęska fizyczna i męczeńska śmierć księcia Henryka II, dzięki mocy Krzyża, stały się źródłem duchowej mocy, która zaowocowała zwycięstwem i chwałą.
To przesłanie ukazane zostało w wieloraki sposób we wspaniałej dekoracji wnętrza niezwykłego kościoła, znajdując swój przejmujący wyraz w obrazie ołtarza głównego, autorstwa Franciszka de Backera, pochodzącego z Antwerpii. W tym dziele teza o przemianie ziemskiej ofiary śląskiego księcia w duchowe zwycięstwo, znalazła jeszcze raz w dziejach swoje lapidarne, ale niezwykłe ekspresyjne plastyczne zobrazowanie. Co więcej, podkreślenie głównego przesłania obrazu z ołtarza głównego znajdujemy we fresku umieszczonym nad emporą muzyczną, który sugestywnie powtarza, jakby dla utrwalenia, wydarzenia tragicznej śmierci księcia Henryka.
Wielkie dzieła barokowe nie były ostatnimi dziełami plastycznymi poświęconymi postaci księcia Henryka II Pobożnego, ponieważ kolejne wieki wzbogacają historyczną i artystyczną pamięć o tej postaci. Jak więc widać proces upamiętnienia tej znaczącej postaci średniowiecza nie został przerwany, gdyż od wizerunku księcia na XIII w. pieczęci, poprzez malarstwo miniaturowe, tablicowe, sztalugowe i ścienne, przy użyciu technik graficznych, rysunku, obrazach, freskach naściennych, w rzeźbie drewnianej i kamiennej oraz na witrażach przywoływano postać śląskiego księcia.
Również kolejne bliższe nam czasy, tzn. kolejne wieki XIX i XX oraz okres współczesny, przyniosły nowe i warte zauważenia spojrzenie na postać księcia Henryka II Pobożnego. W związku z tym zwróćmy uwagę na specyficzną dziedzinę sztuk plastycznych, jaką jest witrażownictwo, gdyż w tego rodzaju dziełach znajdujemy różne ciekawe realizacje poświęcone księciu Henrykowi II Pobożnemu.
W związku z tym zatrzymajmy się najpierw przy kościele mariackim w Legnicy i znajdujących się w nim wartościowych artystycznie witrażach z przedstawieniami dotyczącymi księcia Henryka II.24 Witraże te, wykonane zostały przez różnych twórców, wśród nich wyróżnia się wielki witraż wykonany przez Ottona Linnemanna w 1905 r. ze scenę nabożeństwa w tymże kościele, w którym jak mówi stary przekaz miał uczestniczyć książę Henryk przed pamiętną bitwą z tatarami.
Kolejny, ciekawy ideowo witraż związany ze sceną odnalezienia zwłok księcia Henryka, został wykonany według projektu Carla de Bouche i ufundowany w 1905 r. przez cesarza Wilhelma II dla wschodniego okna prezbiterium kościoła Mariackiego w Legnicy.25 To przedstawienie jest ważne z uwagi na fakt zestawienia go z wyobrażonymi poniżej w tym samym witrażu wizjami Ukrzyżowania i Zmartwychwstania, które jakby sytuują śmierć Henryka Pobożnego w horyzoncie zbawczej Ofiary Chrystusa.
Autorem kolejnych witrażowych wizji postaci księcia Henryka II Pobożnego był Stanisław Wyspiański, który w latach 1900-1902 wykonał kartony do niezrealizowanych witraży do katedry wawelskiej, które były w zamierzeniu artysty częścią wielkiego ideowego programu składającego się z 12 witraży z przedstawieniami królów i przywódców narodu polskiego wraz z towarzyszącymi im rapsodami i dramatami. W tym wyjątkowym gronie wielkich postaci znalazł się też Henryk II Pobożny, bohater bitwy pod Legnicą, który przedstawiony w dramatycznej, ale mrocznej ekspresyjnie pozie, ukazany został w chwili, gdy śmiertelnie raniony tatarską włócznią oddał życie w obronie wiary i ojczyzny.26
Obok tych wielkich dzieł witrażowniczych warto wspomnieć jeszcze właściwie nieznany XIX w. skromny witraż, który zdobi kościół parafialny we Wleniu. Na tym witrażu, w prowincjonalnym kościele śląskim, odnotowujemy dość niespodziewanie fakt dość szczególnej prezentacji księcia Henryka II Pobożnego, który przedstawiony został z koroną na głowie i obdarzonego tytułem świętego w inskrypcji.27
Wracając do wielkich realizacji poświęconych tradycji historycznej i artystycznej pielęgnującej pamięć o Henryku II Pobożnym trzeba odnotować znaczący udział Jana Matejki, który w swej twórczości nie pominął interesującej nas postaci śląskiego księcia.28 Dwa z dzieł malarskich Jana Matejki odnoszą się bezpośrednio do wydarzeń związanych z tragiczną śmiercią księcia w starciu z wojskami mongolskimi. Pierwszy z obrazów pochodzący z 1886 r., prezentuje postać księcia Henryka, który jakby świadom czekającego go tragicznego losu Henryk z krzyżem w ręku przekracza bramy Legnicy na czele otaczających go hufców rycerstwa. Wymowa ideowa tego przedstawienia wydaje się jednoznaczna i o taką prawdopodobnie chodziło Janowi Matejce, gdyż widoczny na obrazie Matejki książę Henryk podejmując wezwanie staje zbrojnie w obronie cywilizacji chrześcijańskiej zagrożonej przez hordy mongolskie.
Nie mający żadnych analogii drugi obraz Jana Matejki z 1889 r., który otrzymał tytuł „Klęska legnicka - Odrodzenie" i należał do cyklu „Dzieje cywilizacji w Polsce”, to malarska monumentalna wizja pogrzebu Henryka Pobożnego. To niezwykła kompozycja, będąca wynikiem rozważań artysty nad historią Polski, co potwierdza widoczne na obrazie nagromadzenie historycznych postaci, a także autorski komentarz samego Matejki. Dla właściwego zrozumienia wielowarstwowości przedstawienia warto go przytoczyć. Brzmi on następująco: „Pozbierane z pól Legnickich ciała poległych znaczniejszych rycerzy zwieziono do tumu wrocławskiego, by złożeniem ofiar zaczerpnąć sił nowych [...]. Potrójne mary, ze zwłokami Henryka Pobożnego, Bolesława, syna morawskiego margrabiego Dypolda oraz Pompona W. Mistrza krzyżackiego [...] ustawiono w pośrodku nawy głównej [...]. Czterech dzielnic Polski, Małopolski, Wielkopolski, Mazowsza i Szląska, herbowe chorągwie zwisły nad ciałami pobitych. W prezbiterium przed głównym ołtarzem Msza żałobna, Św. Jacek wznosi hostję, [...] bł. Czesław zakonnik w skrusze ręce składa [...]. Henrykowa matka, Św. Jadwiga krzyżem na posadzce legła. Księżna wdowa [...] dziećmi okolona [...]. Z górnej ławy [...], gdzie ŚŚ. Gertruda, Salomea i Bronisława miejsca zajęły, zstępuje [...] chłopię niosące tarczę ozdobioną koroną, to wielkopolski Przemysław odnowiciel królewskiej godności [...]. Przebyte bole i klęski odrodziły naród, wlały weń nowe siły, których mu dotąd brakowało”.
Jak widać, tradycja upamiętnienia bohatera walk z tatarami, która powstawała często z bezpośredniej inspiracji Piastów śląskich, miała służyć utrwaleniu historycznej pamięci, a być może szerzeniu również kultu Henryka Pobożnego i w te działania w sposób spektakularny wpisywały się w sposób znaczący wielkie dzieła Jana Matejki.
Dwudziesty wiek to czas w którym pojawiły się kolejne nowe dzieła uwieczniające postać księcia Henryka. Również okres po drugiej wojnie światowej, to czas w którym możemy znaleźć przedstawienia księcia Henryka II Pobożnego.
Po drugiej wojnie postać księcia została utrwalona między innymi na witrażu projektu Tadeusza Wojciechowskiego, wykonanym w Zakładzie Żeleńskich w Krakowie w 1951 r.. a zdobiącym wschodnie okno prezbiterium odbudowanej po zniszczeniach wojennych katedry wrocławskiej.29
Innym świadectwem pielęgnowanej pamięci o księciu Henryku II Pobożnym są najnowsze upamiętnienia, wśród których na uwagę zasługuje wieloobrazowy cykl malarski, znajdujący się obecnie w wirydarzu przylegającym do Bazyliki Większej w Legnickim Polu, będący osobistą fundacją nieżyjącego już ks. inf. Władysława Bochnaka.30
Na koniec wspomnieć należy też monument upamiętniający Wielki Jubileusz 2000 lecie chrześcijaństwa wystawiony na okazałym placu przed Legnicką Kurią Biskupią w centrum Legnicy, który ozdobiony został płaskorzeźbionymi przedstawieniami św. Jadwigi i Henryka Pobożnego.
■ Ks. dr Stanisław Szupieńko – autorski tekst wykładu wygłoszonego 27 września 2018 r. w Duszpasterstwie Ludzi Pracy ’90. Tekst ten – przesłany po wykładzie – autor zatytułował „Książę Henryk II Pobożny w sztuce – w dziełach sztuki – wybór”.
Z tekstem wykładu związana jest integralnie prezentacja ilustracyjna omawianych przedstawień plastycznych postaci księcia Henryka II Pobożnego.
Pobierz prezentację »»
Bibliografia:
1) Przegląd materiałów źródłowych i różnorodnych opracowań dotyczących bezpośrednio lub pośrednio postaci księcia Henryka II Pobożnego jest tak okazały, że wychodzi poza ramy niniejszego przedłożenia, gdyż jest osobnym wielkim obszarem badawczym.
2) Zientara Benedykt, Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1975; Boras Zygmunt: Bohater spod Legnicy. Henryk Pobożny. [w:] Książęta piastowscy Śląska. Wyd. 1. Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1974, s. 84–101; Kostowski Jakub, Witkowski Jacek, Książę Henryk II Pobożny i bitwa legnicka w ikonografii (XIII–XX w.) [w:] Bitwa legnicka. Historia i tradycja, red. Wacław Korta, Wrocław–Warszawa 1994 (Śląskie Sympozja Historyczne, 2), s. 277–305; Bochnak Władysław, Księżna Anna Śląska 1204-1265. W służbie ludu śląskiego i kościoła, Wrocław 2007, s. 365; Sutowicz Anna, Motyw Miles Christi w legendzie o Henryku Pobożnym w źródłach śląskich z XIII i XIV w., „Perspectiva – Legnickie Studia Teologiczno-Historyczne”, Rok XV 2016, nr 1(28), s.225-244.
3) Karłowska-Kamzowa Alicja, Zagadnienie aktualizacji w śląskich wyobrażeniach bitwy legnickiej 1353–1504, „Studia Źródłoznawcze”, 17, 1972, s. 91–118; Bitwa pod Legnicą1241 w sztukach plastycznych, Okręgowe Muzeum Miedzi, Legnica 1991.
4) Kalinowski Konstanty: Gloryfikacja panującego i dynastii w sztuce Śląska XVII i XVIII wieku, Warszawa – Poznań 1973; Karłowska-Kamzowa Alicja, Kultura artystyczna na dworze książąt brzeskich w drugiej połowie XIV i początku XV wieku [w:] Piastowie brzescy i ich epoka. Materiały z sesji naukowej, Brzeg, 13–14 października 1972 r., red. Izabella Niewińska, Opole 1973, s. 25–38; ta sama autorka, Sztuka Piastów Śląskich w średniowieczu. Znaczenie fundacji książęcych w dziejach sztuki gotyckiej na Śląsku, Warszawa–Wrocław 1991.
5) Z bogatej literatury dotyczącej postaci św. Jadwigi wymienić można np.: Legenda świętej Jadwigi [1993]: Legenda świętej Jadwigi, oprac. ks. Józef Pater, tłum. Andrzej Jochelson, Maria W. Gogolewska, Wrocław 1993; Legenda o św. Jadwidze [2000]: Legenda o św. Jadwidze. Legende der Hl. Hedwig, tłum. Jerzy Łukosz, oprac. Mrozowicz Wojciech, Wrocław 2000; Kiełbasa Antoni, Święta Jadwiga Śląska, Warszawa 1990; Kaczmarek Romuald, Krupiński Tadeusz, Święta Jadwiga Śląska (ok. 1174-1243), Wrocław 1993; Gromadzki Jan, Średniowieczne cykle obrazowe z legendą o św. Jadwidze [w:] Bitwa legnicka. Historia i tradycja, red. Wacław Korta, Wrocław–Warszawa 1994 (Śląskie Sympozja Historyczne, 2), s. 310–319.
6) Polaków dzieje malowane, Warszawa 2007, s. 33; Bochnak Władysław, Księżna Anna Śląska 1204-1265. W służbie ludu śląskiego i kościoła, Wrocław 2007, s. 365.
7) Wybrane przedstawienia plastyczne postaci księcia Henryka Pobożnego w różnych epokach są treścią dalszej części niniejszego przedłożenia.
8) patrz: przypis 6 oraz Karłowska-Kamzowa Alicja, Idea fundacji Ludwika I w śląskiej tradycji społecznej u schyłku średniowiecza [w:] Funkcja dzieła sztuki. materiały z Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Szczecin, listopad 1970, red. Studniarkowa Elżbieta, Warszawa 1972, s. 119-134; ta sama autorka, Idea fundacji Ludwika I w śląskiej tradycji społecznej u schyłku średniowiecza [w:] Funkcja dzieła sztuki. materiały z Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Szczecin, listopad 1970, red. Studniarkowa Elżbieta, Warszawa 1972, s. 119–134.
9) Kostowski Jakub, Wrocławski tryptyk z „Legendą św. Jadwigi”. Pochodzenie i ikonografia [w:] Księga Jadwiżańska 1995, s. 321–337; Bitwa pod Legnicą1241 w sztukach plastycznych, Okręgowe Muzeum Miedzi, Legnica 1991; Polaków dzieje malowane, Warszawa 207, s. 33.
10) Gromadzki Jan, Średniowieczne cykle obrazowe z legendą o św. Jadwidze [w:] Bitwa legnicka. Historia i tradycja, red. Korta Wacław, Wrocław–Warszawa 1994 (Śląskie Sympozja Historyczne, 2), s. 310–319; Legenda o Świętej Jadwidze : rkp 303/IV ze zbiorów Biblioteki Śląskiej w Katowicach / oprac. nauk. Malicki Jan/, Katowice 2012; Pater Józef, Święta Jadwiga, [w:] Święta Jadwiga w sztuce śląskiej, Wrocław 1994, s. 12-13.
11) Kiełbasa Antoni, Święta Jadwiga na drzeworytach z Legendy większej Konrada Baumgartena, Trzebnica 2005, s. 27-35; ten sam autor: Święta Jadwiga Śląska jako wychowawczyni własnych dzieci i wnuków, Trzebnica 1999; Pater Józef, Święta Jadwiga, [w:] Święta Jadwiga w sztuce śląskiej, Wrocław 1994, s. 12-13.
12) Guldan-Klamecka Bożena, Ziomecka Anna, Sztuka na Śląsku XII-XVI w. Katalog zbiorów, Wrocław 200, s. 163-165; Kębłowski Janusz, Treści ideowe i zagadnienie fundacji nagrobka księcia Henryka Pobożnego, „Roczniki Sztuki Śląskiej”, 6, 1968, s. 32–53; oraz ten autor, Pomniki Piastów Śląskich w dobie średniowiecza, Wrocław–Warszawa– Kraków–Gdańsk 1971; Skubiszewski Piotr, Nagrobek Henryka II we Wrocławiu i problem śląskiej rzeźby nagrobkowej w drugiej połowie XIV wieku, „Wrocławskie Towarzystwo Naukowe. Rozprawy Komisji Historii Sztuki”, 2, 1960, s. 79–116; Kaczmarek Romuald, Nagrobek księcia Henryka IV Probusa a wrocławska rzeźba architektoniczna [w:] O sztuce sepulkralnej na Śląsku. Materiały z sesji Oddziału Wrocławskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, red. Czechowicz Bogusław, Dobrzyniecki Arkadiusz, Wrocław 1997, s. 23– 34.
13) Kaczmarek Romuald, Nagrobki średniowiecznych fundatorów w barokowych przebudowach cysterskich kościołów na Śląsku, Historyzm i aktualizacja, [w:] Krzeszów uświęcony Łaską, red: Dziurla Henryk, Bobowski Kazimierz, Wrocław 1997, s. 146-154.
14) Harasimowicz Jan: Treści i funkcje ideowe sztuki śląskiej reformacji /1520-1650/, Wrocław 1986; ten sam autor: Kult Świętej Jadwigi Śląskiej w okresie reformacji, [w:] Księga Jadwiżańska. s. 388-405.
15) Kalinowski Konstanty: Architektura doby baroku na Śląsku, Warszawa 1977; Wrabec Jan: Legnickie Pole, [w:] Śląsk w zabytkach sztuki, red. Broniewski Tadeusz i Zlat Mieczysław, Wrocław, Warszawa, Kraków 1991; ten sam autor: Barokowe kościoły na Śląsku w XVIII [w:] Systematyka typologiczna, Wrocław 1986.
16) Ziegler Heinrich: Die Peter-Paul-Kirche zu Liegnitz nach ihrer Geschichte und nach ihrem heutigen Bestande, Liegnitz 1878; Harasimowicz Jan, Wkład Legnicy w kulturę artystyczną od średniowiecza do końca XIX w., [w:] Kultura artystyczna dawnej Legnicy, Opole 1991, s. 15-16.
17) Jasiński Kazimierz: Rodowód Piastów śląskich, t. 1, Wrocław 1973; Kębłowski Janusz: Horyzonty artystyczne mecenatu Piastów legnicko-brzeskich, „Szkice Legnickie”, t. XII(1984), s. 5-26; Kostowski Jakub: Mauzoleum Piastów, [w:] Kultura artystyczna dawnej Legnicy, red. Jan Harasimowicz, Opole 1991, s. 63-73; Kalinowski Konstanty: Rysunek Seydlitza Mauzoleum Piastowskiego w Legnicy jako źródło, „Szkice Legnickie”, t. V(1969), s. 189-194.
18) Zabytki sztuki w Polsce, Śląsk, red. Brzezicki Sławomir, Nielsen Christine, Grajewski Grzegorz, Popp Dietmar, Warszawa 2006, s. 322-327; Bochnak Władysław, Książę Henryk II Pobożny jako kandydat do chwały ołtarzy [w:] Bitwa z Mongołami na Dobrym Polu w 1241 roku – miejsce, tło, środowisko, relacje, red. Jaworska Kazimiera, Legnica 2011, s. 173–188.
19) Dziurla Henryk, Krzeszów. Wrocław, Warszawa, Kraków 1964; Derwich Marek, Piastowie śląscy a benedyktyni XII-XIII w., [w:] Krzeszów uświęcony Łaską, red: Dziurla Henryk, Bobowski Kazimierz, Wrocław 1997, s. 38-43; Sebzda Beata, Kłoda Emilia, Barokowy cykl portretów Piastów śląskich z dawnego klasztoru Cystersów w Krzeszowie, [w:] Wokół Karkonoszy i gór Izerskich. Sztuka Baroku na śląsko-czesko-łużyckim pograniczu, red. Andrzej Kozieł, Jelenia Góra2012, s. 157-169.
20) Bochnak W., Księżna Anna Śląska 1204-1265. W służbie ludu śląskiego i kościoła, Wrocław 2007, s. 6.
21) Broniewski Tadeusz, Trzebnica, Śląsk w zabytkach sztuki, 1959, s 59:
22) Bitwa pod Legnicą1241 w sztukach plastycznych, Okręgowe Muzeum Miedzi, Legnica 1991; Szupieńko Stanisław, Święta Jadwiga w sztuce sakralnej Diecezji Legnickiej, [w:] Wkład Świętej Jadwigi Śląskiej w kulturowe dziedzictwo Śląska, red. Araszczuk Stanisław, Wrocław 2017, s. 155-163.
23) Kalinowski Konstanty: Architektura doby baroku na Śląsku, Warszawa 1977; Wrabec Jan: Legnickie Pole, [w:] Śląsk w zabytkach sztuki, red. Broniewski Tadeusz i Zlat Mieczysław, Wrocław, Warszawa, Kraków 1991; ten sam autor: Barokowe kościoły na Śląsku w XVIII w. Systematyka typologiczna, Wrocław 1986.
24) Rozpędowski Jan: Kościół Mariacki w Legnicy, „Szkice Legnickie”, t. VIII (1974), s. 229; Chołubek Teresa: Historia budowy kościoła Najświętszej Marii Panny w Legnicy, „Szkice Legnickie”, t. XV(1994), s. 41-49; Bitwa pod Legnicą1241 w sztukach plastycznych, Okręgowe Muzeum Miedzi, Legnica 1991.
25) Bitwa pod Legnicą1241 w sztukach plastycznych, Okręgowe Muzeum Miedzi, Legnica 1991.
26) Wyspiański Stanisław, Henryk Pobożny pod Lignicą, rapsod, wyd. Okręgowe Muzeum Miedzi w Legnicy, Legnica 1991; Bitwa pod Legnicą1241 w sztukach plastycznych, Okręgowe Muzeum Miedzi, Legnica 1991.
27) Zabytki sztuki w Polsce, Śląsk, red. Brzezicki Sławomir, Nielsen Christine, Grajewski Grzegorz, Popp Dietmar, Warszawa 2006, s. 937.
28) Polaków dzieje malowane, Warszawa 207, s. 33; Wokół Matejki, Materiały z konferencji Matejko a malarstwo środkowoeuropejskie zorganizowanej w stulecie śmierci artysty, red. Krakowski Piotr, Purchała Jacek, Kraków 1994; Bitwa pod Legnicą1241 w sztukach plastycznych, Okręgowe Muzeum Miedzi, Legnica 1991.
29) Małachowicz Edmund, Katedra wrocławska-dzieje i architektura, Wrocław 2000; Bitwa pod Legnicą1241 w sztukach plastycznych, Okręgowe Muzeum Miedzi, Legnica 1991; Oleszczuk Natalia, Oleszczuk Sławomir, Współczesne witraże w katedrze wrocławskiej, [w:] Katedra wrocławska na przestrzeni tysiąclecia. Studia z historii architektury i sztuki. red. Romuald Kaczmarek, Dariusz Galewski, Wrocław 2016, s. 349-360.
30) Bochnak Władysław, Książę Henryk II Pobożny jako kandydat do chwały ołtarzy [w:] Bitwa z Mongołami na Dobrym Polu w 1241 roku – miejsce, tło, środowisko, relacje, red. Kazimiera Jaworska, Legnica 2011, s. 173–188; ten sam autor: Legnickie Pole miejscem jedności chrześcijańskiej Europy, Legnica 2006; Bochnak Władysław, Księżna Anna Śląska 1204-1265. W służbie ludu śląskiego i kościoła, Wrocław 2007.
