Pierwszy rycerz przedmurza
„Kochana Pani Matko, nie mogę dłużej zwlekać, albowiem zbyt wielkie są jęki biednego ludu: dlatego muszę walczyć i wystawię swe życie na śmierć za wiarę chrześcijańską” – pisał do św. Jadwigi książę Henryk, udając się na swoją ostatnią bitwę. Bolesław Wstydliwy uciekł przed Tatarami na Węgry, opolski książę Mieszko zbiegł z pola walki pod Legnicą. Henryk walczył do końca, choć kosztowało go to życie. Po śmierci czczono go jako męczennika. Sam papież Klemens IV mówił, że śląski książę „zasłużył na palmę i wieniec męczeństwa”. Proces beatyfikacyjny władcy ruszył 5 czerwca 2021 r. w diecezji legnickiej.
Zbieranie dzielnic
Książę Henryk był synem Henryka Brodatego i pochodzącej z bawarskiego Andechs św. Jadwigi. Nie jest pewne, kiedy się urodził – różnice między datami podawanymi przez poszczególne źródła wynoszą aż 11 lat. Henryk i Jadwiga dbali o chrześcijańskie wychowanie syna. Zadanie to powierzyli kanonikowi Pawłowi, przyszłemu biskupowi Poznania. W 1216 r. Henryk Pobożny był już na tyle dojrzały, by poślubić córkę króla Czech Ottokara, Annę Przemyślidkę. Matka namawiała małżonków na złożenie ślubów czystości, ci jednak nie posłuchali. Doczekali się dziesięciorga lub jedenaściorga dzieci.
Po śmierci brata podczas polowania młody Henryk Pobożny został jedynym dziedzicem. Były to czasy rozbicia dzielnicowego. Henryk Brodaty władał dziedzicznym Śląskiem, pod kontrolą miał Małopolskę, Opolszczyznę i ziemię sandomierską, walczył o Wielkopolskę. Możliwe, że starał się o koronę, myśląc już raczej nie o sobie, lecz o synu. Wcześnie dopuścił go do współudziału we władzy, zresztą młodszy z Henryków dwukrotnie musiał zastępować ojca. W 1227 r. podczas zjazdu w Gąsawie doszło do zamachu i Brodaty odniósł ciężkie rany, a dwa lata później ojciec Henryka Pobożnego został porwany przez Konrada Mazowieckiego, uwięziony i zmuszony do rezygnacji z Krakowa (na pewien czas).
Kłopotliwy spadek
Henryk Pobożny objął pełnię władzy po śmierci ojca w 1238 r., mając około 40 lat. Odziedziczył spore państwo, ale i musiał się zmierzyć z problemami, w tym z konfliktem z arcybiskupem gnieźnieńskim i biskupem wrocławskim Pełką. Pełka przeciwstawiał się Henrykowi Brodatemu w Wielkopolsce. Bezpośredni spór dotyczył jednak uprawnień księcia w sprawie dóbr biskupich. Gdy młodszy Henryk objął władzę, papież Grzegorz IX zagroził, że każe wyrzucić ciało jego ojca z poświęconej ziemi, jeśli sprawa nie zostanie rozwiązana. Henryk Pobożny ustąpił, nawiązując jednocześnie przyjazne stosunki z papieżem i opowiadając się po jego stronie w sporze z cesarzem Fryderykiem.
Jako władca Henryk zmagał się z typowymi problemami swojej epoki. Ledwie zasiadł na tronie, a leżący za Odrą Lubusz stał się obiektem najazdu Brandenburczyków. Śląski książę pobił ich, odnosząc swoje pierwsze wielkie zwycięstwo. Wspierany przez Brandenburgię książę szczeciński Barnim odebrał mu kilka granicznych grodów, ale i te Henryk niedługo potem odzyskał. Objął też pełnię władzy w Wielkopolsce. Według części historyków najechał dzielnicę, zmuszając do ucieczki jej władcę, Władysława Odonica, który zmarł na wygnaniu. Inni badacze twierdzą, że Odonic umarł we własnym kraju i dopiero wtedy wkroczył tam Henryk. Śląski monarcha miał duże szanse na zjednoczenie polskich ziem. Stało się jednak inaczej.
Najeźdźcy ze wschodu
Czy sojusz z papieżem będzie argumentem w procesie beatyfikacyjnym? Niewątpliwie Henrykowi, jako chrześcijańskiemu władcy, zależało na dobrych stosunkach z następcą św. Piotra, a z politycznego punktu widzenia zrywanie z cesarzem nie musiało się opłacać. Być może istotniejsza będzie osobista pobożność, której książę zawdzięcza swój przydomek. Odpowiadała mu duchowość franciszkańska. To on sprowadził Zakon Braci Mniejszych na polskie ziemie – w 1236 r. do Wrocławia, a rok później do Krakowa. W przeciwieństwie do żony nie biczował się (Anna chodziła też we włosiennicy), ale oboje dużo się modlili i dbali o chrześcijańskie wychowanie dzieci. Anna była zresztą pod dużym duchowym wpływem kanonizowanej później teściowej. Pojawiają się pomysły, by Henryka i jego małżonkę wynieść na ołtarze wspólnie. W procesie beatyfikacyjnym będzie jednak chodziło przede wszystkim o ustalenie tego, czy zabity przez Tatarów władca zginął jako męczennik.
Pierwsze oddziały Tatarów pojawiły się na polskich ziemiach na początku 1241 r. Wcześniej Mongołowie przeprowadzili dokładny wywiad, wysyłając nad Wisłę szpiegów, którzy udawali m.in. wędrownych handlarzy. Mieli też oni za sobą podbój Rusi, w tym zdobycie znacznie większego od Krakowa Kijowa. Teraz zamierzali zająć Węgry, a wysłany przeciw polskim księstwom oddział dowodzony przez Ordu, wnuka Czyngis-chana, miał uniemożliwić ewentualną odsiecz. Tatarzy spalili Lublin i Zawichost, a potem Sandomierz. Sandomierski książę Bolesław Wstydliwy uciekł na Węgry, pozostawiając swoje włości bez obrony. Kraków najprawdopodobniej się obronił, polskie rycerstwo zostało jednak rozbite pod Turskiem Wielkim, Tarczkiem i Chmielnikiem. Tatarzy grabili napotykane miejscowości i uprowadzali ludność w jasyr. W ciągu całej kampanii około dwóch tysięcy Polaków stało się niewolnikami. Najeźdźcy wykazywali się przy tym okrucieństwem, które szokowało nawet przywykłych do wojny rycerzy. Na polu walki byli znaczniej bardziej mobilni od ciężkiej jazdy Polaków. Umieli też utrzymać dystans, ostrzeliwując wroga z łuków, z których część miotała strzały z siłą podobną do europejskiej kuszy. Mieli też ze sobą piszczałki płoszące konie przeciwnika (ich własne wierzchowce były przyzwyczajone do nieprzyjemnego dźwięku), potrafili rozpylać gaz obezwładniający.
Nie mogę zwlekać
Matka Henryka radziła mu, by nie wychodził w pole przeciw takiemu wrogowi. Ten jednak uznał, że musi bronić swoich poddanych. Zaczął koncentrować siły niedaleko Legnicy, zamierzając w ten sposób odciągnąć najeźdźców zarówno od Wrocławia, jak i Gniezna. Wsparcie obiecał szwagier Henryka, czeski król Wacław. Zatrzymał on jednak swoje wojska na granicy, by w razie czego bronić własnego kraju. Pod Legnicę dotarli za to rycerze zakonni: templariusze oraz prawdopodobnie krzyżacy i joannici.
Do bitwy doszło 9 kwietnia 1241 r. Jej przebieg wzbudza spory historyków. Według jednych zapisów walka początkowo układała się dobrze dla wojsk chrześcijańskich. Według innych źródeł Tatarzy od razu rozbili hufce zakonne. Niewątpliwe jest to, że w pewnym momencie siły opolskiego księcia Mieszka Otyłego zaczęły uciekać. Według Jana Długosza był to efekt dywersji – ktoś z tatarskiego wojska miał zacząć wołać: „Bieżajcie, bieżajcie!”. „Gorze nam się stało” – powiedział na ten widok Henryk. Pozostał na stanowisku, ale jego wojsko pokonano, a on sam został pojmany. Przyprowadzony do namiotu Ordu, prawdopodobnie odmówił oddania hołdu jednemu z poległych wodzów tatarskich i wyparcia się wiary. Został ścięty. Jego ciało porzucono, odarłszy je z szat. Święta Jadwiga odnalazła je i rozpoznała dzięki temu, że książę miał u jednej ze stóp sześć palców. Niegdyś uważano to za legendę, ale po otwarciu jego grobu w 1832 r. okazało się, że szkielet naprawdę ma taką anomalię.
Antemurale christianitatis
Dziś ciało Henryka Pobożnego znajduje się najpewniej w muzeum w Berlinie. Niemcy zabrali je w czasie wojny, chcąc dowieść naukowo, że książę był Aryjczykiem. Krótko po śmierci monarchę zaczęto czcić jako męczennika. W miejscu jego śmierci stanął kościół, dziś pełniący funkcję Muzeum Bitwy Legnickiej. Pojawiają się nawet teorie, według których książę został już wyniesiony na ołtarze, choć nie ma dokumentów, które by to potwierdzały. W XX i XXI w. o beatyfikację starało się Duszpasterstwo Ludzi Pracy, a także powstałe kilka lat temu Bractwo Henryka Pobożnego.
Śmierć drugiego ze śląskich Henryków opóźniła zjednoczenie polskich księstw. Nie poszła jednak na marne, gdyż pomimo klęski Polaków Tatarzy nie zajęli ziem nad Wisłą, tak jak zrobili to z Rusią. Przypomniał o tym w 1983 r. we Wrocławiu Jan Paweł II. „Można powiedzieć – zauważył polski papież – że już wówczas Polska stała się przedmurzem chrześcijaństwa”.
■ Jakub Jałowiczor – „Gość Niedzielny” nr 23/2021;
https://www.gosc.pl/doc/6917757.Pierwszy-rycerz-przedmurza
